FILM 
In deze arthousefilm vertelt regisseur Martii Helde over de deportatie van Erna en Heldur Tamm en hun dochtertje Eliide in de zomer van 1941, een project van de Russische leider Josef Stalin om de Baltische staten Estland, Letland en Litouwen te russificeren. Samen met 40.000 Estse landgenoten worden de Tamms op een trein richting Siberië gezet, een reis die in het geval van Erna en Eliide ruim een maand zal duren in de meest afschuwelijke omstandigheden. Negen van de 52 mensen in hun wagon zullen de reis niet overleven. Als Estse soldaat komt Heldur in een strafkamp terecht; Erna en Eliide eindigen in een houthakkerskolchoze op het Siberische platteland waar de volwassen vrouwen voor hun zware arbeid beloond worden met een rantsoen van 200 gram brood per dag. De kinderen worden er aan hun lot overgelaten, wat past in Stalins strategie om de staatsvijanden uit te roeien: als er geen kinderen meer zijn, sterft een soort op natuurlijke manier uit. Eliide overlijdt als gevolg van ondervoeding.

Regisseur Martti Herde baseert zijn film op de brieven die Erna in dagboekvorm aan haar echtgenoot Heldur schreef tijdens haar meer dan 10 jaar durend verblijf in Siberië. Zij zou na de dood van Stalin in de lente van 1953 naar Estland terugkeren omdat ze hoopte dat ook Heldur de hel van Siberië had overleefd. Haar schoonfamilie had één aan haar gerichte brief van Helmur bewaard. Het duurde nog ruim dertig jaar voor ze over zijn lot werd ingelicht: hij was vijf maanden na z’n aankomst in het strafkamp zonder vorm van proces geëxecuteerd… meer dan 650.000 Balten werden tijdens de Tweede Wereldoorlog het slachtoffer van Stalins waanzinnige zuiveringspolitiek. De meesten zouden nooit naar huis terugkeren.

 

Om te voorkomen dat zijn film gaat lijken op de ontelbare producties over de nazi-transporten van joden naar de strafkampen, hanteert regisseur Martti Helde een totaal andere manier van werken. Uiteraard zien we de open vrachtwagens waarop de mensen worden weggevoerd, de goederentreinen die richting oosten sporen en de primitieve leefomstandigheden in Siberië, maar daarvoor doet hij geen beroep op bewegende beelden, behalve dan in de eerste scène van de film waarin we de Tamms in hun riante huis in Estland leren kennen, een schijnbaar gelukkig gezin in onbezorgde financiële en sociale omstandigheden. Vanaf het moment dat de deportatie begint, schakelt de regisseur over op wat we kunnen omschrijven als een opeenvolging van driedimensionaal foto’s met personages die niet meer bewegen. Dat het om perfect gechoreografeerde scènes gaat, merken we nog alleen aan de wapperende jassen en sjaals, aan de kleine beweging van een hand hier of daar. Aan elk van de 13 tableaus die Helde in de film stopt zijn maanden van nauwkeurige voorbereiding voorafgegaan. Uiteindelijk zijn ze elk in één dag opgenomen en aan de film is bijgevolg ruim drie jaar gewerkt.

 

Als gevolg van dit zeer aparte procedé treden de door Laura Peterson ingelezen fragmenten uit het dagboek van Erna Tamm zeer uitdrukkelijk op de voorgrond en wordt de kijker niet afgeleid door overbodige actie. Ter ondersteuning maakt Martti Helde takes waarin de camera minutenlang langzaam over de ensceneringen beweegt, wat vooral goed werkt tijdens de poëtische en filosofische beschouwingen van Erna Tamm als ze op een nostalgische manier terugdenkt aan hun comfortabele leventje van weleer en de zin van haar bestaan in de troosteloze sneeuwvlakten van Siberië. Haar dochtertje is ze ondertussen kwijt en of Heldur nog leeft is haar niet bekend. Wat is vrijheid waard wanneer je haar betaalt met eenzaamheid?, schrijft ze na de dood van Stalin als het leven op de kolchoze een menselijker gezicht krijgt. Sommige Esten stichten er een nieuw gezin en denken niet meer aan terugkeren, haar vriendin Hermine trouwt met de kolchoze-overste. Beiden worden daar nadien voor gestraft, want een relatie beginnen met een staatsvijand is ook in de periode na Stalin een misdaad. Erna blijft alleen, want ze geeft de hoop niet op om terug te keren, maar de eenzaamheid en het alleen-zijn doen pijn…

 

Een film zoals deze heb je nooit eerder gezien. Het is een productie waarin de dagboekfragmenten een centrale plaats krijgen en voor het beeldmateriaal een visueel sterke, maar ondersteunende rol is gereserveerd. Martti Helde maakt van In The Crosswind een poëtische reis aan de hand van de geschriften van Erna Tamm waarin feiten worden afgewisseld met diepzinnige bespiegelingen en dichterlijke ontboezemingen over de natuur. Je moet er als kijker voor openstaan, want van actie is nauwelijks sprake en om de diepmenselijke pijn te voelen, moet je je concentreren op de zielenroerselen van de verteller.

BEELD EN GELUID
Martti Helde heeft z’n film in zwart-wit gedraaid, wat heel nauw aansluit bij de toon van de productie, want het spel van licht en donker is zeer effectief. De Estse componist en dirigent Pärt Uusberg heeft een toepasselijke soundtrack geschreven die naadloos is gecombineerd met de omgevingsgeluiden die Martti Helde als auditieve referentiepunten onder het beeldmateriaal heeft geschoven.