SHOAH
In april van dit jaar verschijnt er een belangrijke DVD-productie op de markt: Shoah van Claude Lanzmann. Deze verbijsterende documentaire, met een speelduur van 9 1/2 uur, geeft een indringend beeld van de donkerste uren in de geschiedenis van de mensheid, de holocaust. Shoah is Hebreeuws voor totale uitroeiing, chaos en catastrofe. Het gehele programma bestaat uit louter gefilmde getuigenissen van slachtoffers, daders en omstanders. Lanzmann begon in 1974 aan deze productie en rondde hem twaalf jaar later af. De VPRO zond de serie in 1985 uit op de Nederlandse televisie. Nu, bijna zestig jaar na het einde van de Tweede Wereldoorlog, komt dit belangrijke document op DVD (een boxset met vier DVD’s) beschikbaar voor iedereen die kennis wil nemen van wat door velen wordt gezien als de beste film die er ooit is gemaakt over dit onderwerp. Tegelijkertijd brengt Video/Film Express twee andere producties van Lanzmann uit: Sobibor, 14 Octobre 1943, 16 Heures en Un Vivant Qui Passe.

Voor schrijver/filosoof Jean-Paul Sartre was er geen twijfel over mogelijk: de mens is zoals hij is, hij past zich in elke situatie aan. Toch liggen er overal muizenvallen, en staan er overal muren. Wie een uitweg zoekt, vindt zichzelf. Er is dus geen uitweg mogelijk. Evenals zijn voormalige vriend Jean-Paul Sartre gelooft cineast Claude Lanzmann (1925) niet dat vluchten zin heeft, omdat de waarheid vroeg of laat toch boven tafel komt. Ook voor hem bestaat de hel niet uit gloeiende nijptangen, puntige palen of snoerlaarzen, maar uit de meedogenloze blik van de ander die mijn goed bewaarde geheim aan het daglicht blootstelt.

Niet moraliseren, maar reconstrueren
In zijn legendarische requiem over de Duitse vernietigingskampen, Shoah (1985), demonstreerde de Fransman al hoe je daders en getuigen op hun praatstoel kunt krijgen: niet door te moraliseren, maar door nauwgezet te reconstrueren. Wat was de topcapaciteit van de gaskamers in Treblinka? Werd er tijdens de laatste knipbeurt, voorafgaande aan de vergassing, gebruikgemaakt van spiegels? Was er sprake van doodsangst op de drempel naar de hel? "Gaat u alstublieft door, uw getuigenis is bijzonder belangrijk", riep Lanzmann zijn tegenstribbelende geïnterviewden keer op keer toe. SS-commandant Franz Suchomel moest eraan geloven, evenals Abraham Bomba, de kapper van Treblinka. Voor hem huurde de cineast zelfs een kapperszaak in Tel Aviv af; zo kon hij nogmaals die miljoenen haren knippen.

Diepte-interviews
Lanzmann behoorde tot de kleine kring van schrijvers en denkers rond Jean-Paul Sartre, Albert Camus en Simone de Beauvoir en speelde sinds 1952 een actieve rol - en na het overlijden van De Beauvoir een leidende rol - in het door hen opgerichte tijdschrift Les Temps Modernes. Dit tijdschrift vormde decennialang een brandpunt van intellectuele debatten. Als journalist legde Lanzmann zich vooral toe op diepte-interviews. Dat bracht hem er toe in 1974 te beginnen met een film over 'de stemmen en gezichten van slachtoffers, daders en omstanders' van de nazistische vernietigingspolitiek, een onderzoek dat meer dan tien jaar later zou uitmonden in de grote documentaire Shoah. Deze film, zonder twijfel Lanzmanns belangrijkste prestatie, is niet alleen uitzonderlijk waar het gaat om de representatie van de Endlösung, maar ook als historische documentaire.

Geen melodramatische banaliteiten
Lanzmann interviewde overlevenden, bewakers, commandanten en ooggetuigen en liet hen spreken zonder gebruik te maken van een voice-over of archiefmateriaal. In de ogen van velen leverde Lanzmann met Shoah het bewijs dat het mogelijk was ook in beelden te spreken over het onzegbare en zo te ontsnappen aan een misplaatste esthetisering en melodramatische banaliteiten. Temidden van alle documentaires en speelfilms die over de nazistische vernietigingspolitiek en de Tweede Wereldoorlog zijn gemaakt, neemt Lanzmanns werk een unieke positie in. Met Shoah heeft Lanzmann een standaard gezet met betrekking tot het debat over de visualisering van de geschiedenis. Lanzmann heeft een immens belangrijke bijdrage geleverd aan de ontwikkeling van het genre van de historische documentaire. Want naast Shoah heeft hij nog meer belangwekkends geproduceerd.

Sobibor
Sobibor, 14 octobre 1943, 16 heures bijvoorbeeld bevat de getuigenis van Yehuda Lerner, die betrokken was bij de opstand in het Poolse concentratiekamp Sobibor. Claude Lanzmann vraagt hem gedetailleerd naar de rebellie. Het resultaat is een minutieus verslag van de opstand, die werd uitgevoerd door mensen die wisten dat in rebellie de enige, kleine kans lag om aan de gaskamer te ontkomen. Lerner, die voor zijn komst in Sobibor al acht keer had weten te ontsnappen uit verschillende kampen, doet nauwkeurig verslag van de voorbereiding en uitvoering van de opstand, waarbij de Duitsers dankzij hun punctualiteit en het feit dat zij een opstand van de gekwelde joden absoluut niet voor mogelijk hielden in de opgezette val liepen. Het interview met Lerner is gelardeerd met hedendaagse beelden van Poolse landschappen en van plekken in Warschau en Sobibor.

Sobibor, 14 octobre 1943, 16 heures is een hommage aan de mentale kracht van mensen die zich niet naar de slachtbank lieten voeren en een pleidooi voor een vitaal historisch geheugen. Lanzmann stuitte op dit verhaal tijdens zijn research voor Shoah. Hij vond het verhaal dermate schokkend en belangrijk dat hij het niet wilde opnemen in de toch al lange documentaire Shoah; het verdiende een aparte aanpak. Zestien jaar na voltooiing van Shoah, in 2001, leverde hij deze anderhalf uur durende documentaire af, die door het toonaangevende Franse filmtijdschrift Cahiers Du Cinéma uitgeroepen werd tot een van de tien beste films van dat jaar.

Un Vivant Qui Passe
Un Vivant Qui Passe (speelduur: 65 minuten) maakte Lanzmann in 1979. Ook in deze film draait alles om de vraag hoe, niet waarom, de vernietiging van het Europese jodendom zich heeft kunnen voltrekken. De film is gebaseerd op materiaal dat bedoeld was voor Shoah. "Het verhaal was te uniek", verklaarde Lanzmann in een interview met NRC Handelsblad, "maar ik wist dat ik er ooit iets mee zou doen." Un Vivant Qui Passe gaat vooral over het 'modelkamp' Theresienstadt, een doorgangsstation voor prominente joden uit het Groot-Duitse Rijk (Oostenrijk, Duitsland en het Sudetenland) die, wegens hun verdiensten in het pre-Hitleriaanse tijdperk, niet direct voor transport naar vernietigingskampen als Auschwitz in aanmerking kwamen. Naast wat beelden van desolate straten in Theresienstad, bestaat de film grotendeels uit een vraaggesprek uit 1979 met de Zwitser Maurice Rossel, die als vertegenwoordiger van het Rode Kruis in de zomer van 1944 een inspectiebezoek bracht aan het kamp. Rossel voelde er aanvankelijk weinig voor om de cineast te woord te staan, maar toen deze ineens voor zijn huisdeur stond, vergezeld van een cameramaan, gaf hij toe en sprak hij drie uur over zijn ervaringen. Het werd een heel persoonlijk gesprek, waarin de camera continu op Rossel gericht is. Dat versterkt de benauwende sfeer die wordt gecreëerd door de onthullingen van de Zwitser.

Verward
Lanzmann beschouwde Rossels verhaal over Auschwitz destijds als "opwarmertje" voor zijn verslag van Theresienstadt, maar tijdens de montage merkte hij dat dit deel essentieel was voor de film. De cineast in NRC Handelsblad: "Rossels beschrijving van Auschwitz gaf de film een toegevoegde waarde. Ik kon relevante informatie verschaffen en tegelijkertijd de man portretteren. Rossel erkent in dit eerste deel van de film bovendien dat hij wist dat er in Auschwitz gemoord werd. Hij is verward en spreekt zichzelf tegen. Eerst heeft hij het over houten barakken, dan over barakken van baksteen. Eerst heeft hij het over een jonge kampcommandant, dan over een man van hooguit 55. Hoe dat komt? Doordat hij met zijn gedachten bij dat andere bezoek zit: het inspectiebezoek aan Theresienstadt. Terwijl wij over Auschwitz praten, realiseert hij zich dat ik de strop al om zijn hals heb gelegd."

Shoah verschijnt op 26 april op 4 DVD's. Sobibor en Un Vivant Qui Passe komen op één DVD uit op dezelfde datum.