FILM
Het Dwaallicht is in zijn oorspronkelijke vorm een korte roman, een novelle eigenlijk, van Willem Elsschot uit 1946. Het verhaal speelt zich af in 1938, maar veel informatie heeft de schrijver niet achtergelaten over zijn bedoelingen met het werk of de interpretatie die eraan moet worden gegeven. Regisseur Frans Buyens had dus bij zijn poging om het boek naar film te vertalen een grote vrijheid om Elsschots intense en compacte novelle in een script te gieten en in beelden om te zetten.

Het verhaal van Het Dwaallicht is op het laagste niveau heel eenvoudig: Laarmans (Romain De Coninck), een man op gevorderde middelbare leeftijd komt 's avonds van zijn werk naar huis. Onderweg ontmoet hij drie Afghaanse mannen, keurig in het pak, die hem in slecht Engels de weg vragen: Maria Van Dam, Kloosterstraat 15, Antwerpen. Laarmans wijst hun in even slecht Engels de weg, maar moet later vaststellen dat de buitenlanders zich in de Antwerpse binnenstad na het vallen van de avond moeilijk kunnen oriënteren. Hij besluit ze te helpen en naar het goeie adres te leiden. Maar Maria Van Dam (Eva Kant) heeft de Afghanen een verkeerd adres in de hand geduwd en op nummer 15 in de Kloosterstraat woont ze helemaal niet. Ook de politie probeert nog te helpen met twee adressen, maar Maria Van Dam blijft onvindbaar. De Afghaanse matrozen druipen teleurgesteld af. Het Dwaallicht evenwel veel meer dan dit eenvoudige verhaallijntje. Frans Buyens ontdekt in de novelle van Willem Elsschot een tweede laag. Bij het begin van de film laat hij Laarmans ook thuiskomen. Zijn vrouw (Dora Van der Groen) loopt achter hem aan als hij z'n natte jas en hoed zo maar achteloos weghangt, ze ruimt de tafel af nadat ie gegeten heeft en terwijl hij z'n krant leest zit zij aan de salontafel met een naaiwerkje. Gesproken wordt er niet. De typering is loepzuiver: de Laarmansen hebben mekaar niks meer te vertellen na 30 jaar huwelijk en zes kinderen. Frans Buyens vindt in Elsschots korte en laatste litteraire werkje de verdrongen en geheime fantasieën van de schrijver, zijn frustraties en zijn dromen. In ruim 25 flitsen probeert hij die innerlijke gevoelstoestand van de schrijver te veruiterlijken, zichtbaar te maken: de Afghanen beschrijven hem Maria Van Dam en Laarmans gaat over haar fantaseren, ziet eerst de Afghanen in haar gezelschap, maar hoe langer hoe meer zichzelf. In zijn voorstellingen is Maria Van Dam een bijna goddelijke verschijning, de oervrouw, de ideale vrouw, mooi gezichtje, prachtig lichaam en perfecte borstjes. Ze gaat gehuld in oosterse kleuren en gewaden, versierd met juwelen en symbolische tekens. Maria Van Dam interesseert zich voor de Afghanen, maar gaat haar aandacht steeds meer naar hem, Laarmans, verleggen: hij ontdoet haar van haar satijnen, met goud doorstikte hoofddoek, schuift de bandjes van haar jurk langzaam langs haar schouders naar beneden en maakt haar naar bovengerichte borsten zichtbaar. Daar zit ze, naakt en kwetsbaar, maar ook fier en glimlachend, naar hem, Laarmans en ze steekt haar hand naar hem uit en sluit hem in haar armen terwijl hij haar tepels tegen z'n borst voelt prikken.

Frans Buyens onderbreekt de film voortdurend met zulke fragmenten, die hij systematisch opbouwt, herhaalt, soms chronologisch, maar niet per se, die hij laat evolueren door ze te verlengen, hij voegt ook beelden toe van de Afghanen, verkleed als drie koningen, en van Laarmans’ gesprekspartners op straat, die hem dan zeggen wat hij wil weten of een poging daartoe doen. Het geheel is een mengelmoes van realiteit, droom en fantasie en wordt als in een centrifuge door elkaar gespoeld, soms logisch, soms helemaal niet. De productie ademt een sfeer van surrealisme en magisch-surrealisme uit, absurdisme, broeierige seksualiteit, lust en begeerte.

Het Dwaallicht is een moeilijke film zonder veel actie, opgenomen in een donkere en doorregende Antwerpse binnenstad. Laarmans maakt met de Afghanen een tocht langs de hoerenbuurt van het schipperskwartier, langs lege straten, slecht verlicht, kil en weinig uitnodigend. Het Dwaallicht is een afstandelijke film die ook qua thema niet echt uitnodigt tot participatie van de toeschouwer, daarvoor is het materiaal te hermetisch, te persoonlijk, te omzwachteld, ondanks de pogingen van Buyens om humor in te voegen en grappige situaties te bedenken. Het zijn anekdotische momenten die jammer genoeg gedateerd zijn en de sfeer van de sixties uitademen, het oosten, blonde seksbommen en makkelijke seks.

BEELD EN GELUID
Het Dwaallicht is meer dan 30 jaar oud, maar de distributeur heeft goed werk geleverd en de kopie vóór transfer netjes laten schoonmaken. De kleuren zijn realistisch in de straatopnamen; in de droomsequenties is er sprake van veel wit en bij momenten een vaseline-achtige mist, maar dat is gewild, flou artistique met andere woorden. Het geluid is eenvoudig met af en toe heel aparte bijna eigentijdse clicks, een verrassing en een aanduiding dat Frans Buyens toch wel een bijzondere persoonlijkheid was met aandacht voor wat zich in de rand van de commercie afspeelt. Stemmen en dialogen zijn tot een minimum beperkt en gelukkig zijn er Nederlandse ondertitels voorzien, want meer dan de helft van de film speelt zich in het Engels af, steenkoolengels wel te verstaan.

EXTRA'S
In een eerste extra geeft de Biograaf van Willem Elsschot ons een idee over de inhoud van de novelle en dus van de film en wijst op het tijdsgewricht: 1938, het toppunt van de jodenvervolging in Duitsland en 1946, net na de oorlog, het uitbreken van de Koude oorlog. Het lijkt erop dat de intellectueel Elsschot over die thema’s zich heeft willen uitlaten: discriminatie, godsdienst en politiek. Interview met Frans Buyens is een gesprek met de cineast waarin hij praat over zijn relatie met Willem Elsschot – die hij persoonlijk kende – en zijn probleem om de toelating voor verfilming te krijgen, een toelating die hij nadien van de erven pas zou krijgen. Voorts een Interview met Y. Thanassekos, directeur van de Auschwitz Foundation en een Interview met José Gotovitch, professor in de Geschiedenis. De Biografie van Frans Buyens staat ook nog eens op deze dvd.

CONCLUSIE
Het Dwaallicht is een nachtelijke zoektocht naar een vrouw die onvindbaar blijkt of die misschien zelfs niet eens bestaat. Het gevolg is opgepept maar onbevredigd verlangen, desillusie, tragiek en stukgeslagen hoop tegen een achtergrond van absurditeit en frustratie. Een zeer menselijke film met een realistisch thema, maar misschien niet meteen in het beste kleedje gestopt om een groot publiek te bereiken. Dat is jammer, want de problematiek is wel degelijk van alle tijden. Misschien heeft Frans Buyens te weinig risico genomen, daagt hij de toeschouwer te weinig uit, blijft zijn film te dicht bij het geschreven woord als behang tegen een muur waardoor de essentie maar moeilijk aan de oppervlakte treedt.