FILM
De Thracische slaaf Spartacus (Kirk Douglas) wordt in een Libische zoutmijn aangekocht door Batiatus (Peter Ustinov), als aanwinst voor zijn gladiatorenschool. Wanneer de rijke generaal Crassus (Laurence Olivier) er met zijn schoonbroer op bezoek komt, biedt die Batiatus een onredelijk hoog bedrag aan om voor het vermaak van zijn gezelschap een paar slaven op leven en dood te laten vechten. Wanneer Spartacus' tegenstander afziet van het recht om hem te doden, en zich tegen de opdrachtgevers keert, ontaardt dit in een opstand onder de gladiatoren, die zich als een olievlek over Zuid-Italië uitbreidt. De charismatische Spartacus wordt hun leider, en waar zijn bonte leger passeert, beveelt hij de slaven te bevrijden en de bezittingen van de Romeinen te confisqueren, om hiermee van Egyptische piraten schepen te huren om zijn mensen uit het Romeinse Rijk te laten vertrekken. De Senaat, waar een machtsspel aan de gang is tussen senaatsvoorzitter Gracchus (Charles Laughton) en Crassus, die dictator wil worden, onderschat het probleem, en de schamele hoeveelheid troepen die ze sturen om orde op zaken te stellen, wordt door Spartacus' ongeregelde leger zonder veel moeite bij elkaar geveegd. Voor Crassus, die van de opstand handig gebruik maakt om zich op te werpen als de sterke man, de redder van Rome, wordt de jacht op Spartacus een erezaak. Gladiatoren vrezen echter de dood niet, en de enige zwakke plek van Spartacus is Varinia (Jean Simmons), een slavenmeisje waar hij verliefd op geworden is.


Epische films doen het altijd goed aan de kassa. We zijn nog maar net bekomen van de Lord Of The Rings-trilogie, of het paard van Troy staat alweer voor onze deur, gretig wachtend om binnengehaald te worden en vervolgens onze portefeuille te plunderen. Dé spektakelfilm die eertijds echter de norm stelde voor alle volgende films uit het genre, was ongetwijfeld Spartacus, een film die U alleen al moet gezien hebben om te weten hoeveel Ridley Scott met zijn Gladiator is gaan euh... "lenen" bij dit illustere voorbeeld. Twee jaar geleden kon U in deze kolommen reeds de bespreking van de gewone versie van Spartacus, uitgebracht door Columbia Tristar; Universal heeft nu echter deze disc heruitgebracht als een special edition, en alhoewel het gelukkig nog steeds dezelfde versie (de gerestaureerde uit '91, met de verwijderde scènes in) betreft, heeft men met deze release toch een poging gedaan om het contrast met de geroemde Criterion-editie een beetje minder groot te maken. Men heeft door de toevoeging van een - voor ons overigens compleet nutteloze - Franse DTS-track de film wel in tweeën gesplitst, maar aangezien de film nog de originele ouverture alsook de theatrale pauze heeft laten staan, en men deze laatste wijselijk heeft gebruikt als splitspunt, vinden we dit uitzonderlijk niet erg. Spartacus heeft écht wel alle troeven om één van de meest geroemde klassiekers aller tijden te zijn: een historisch redelijk accurate tijdsschets van de Romeinen - op het monotheïstische trekje na - , een dijk van een cast met Kirk Douglas in dé rol van zijn leven, een pakkende love story tussen Spartacus (Douglas) en de slavin Varinia (Simmons), en visuele hoogstandjes die nog dateren van de tijd van vóór de CGI, en dus écht een huzarenstukje met massa's figuranten, rijke decors, tot de verbeelding sprekende kostuums en een schitterende fotografie.


Stanley Kubrick heeft hiermee wat mij persoonlijk betreft zijn beste werk ooit afgeleverd - maar ik ben misschien een beetje biased door het feit dat films als 2001 A Space Oddyssey en Eyes Wide Shut op zijn zachtst gezegd niet tot mijn favorieten behoren. In 1960 was deze prent bovendien een schandaal waard: er zijn bijna een paar blote borsten in te zien, de dialoog tussen Crassus (Laurence Olivier) en zijn slaaf Antoninus (Tony Curtis) staat - vergeef ons de woordspeling - stijf van de homoseksuele innuendo, en de gekruisigde slaven deden het ook al niet te goed bij de christelijke puristen. Ondanks de drie uur speelduur verveelt dit voortreffelijke werkstukje geen seconde; de toon is niet stijf, en acteurs zoals Charles Laughton als de cynische Gracchus en Peter Ustinov als de op geld beluste slavenhandelaar Batiatus, leveren werkelijk een piekfijne prestatie. En dan nog stellen ze niets voor in vergelijking met Kirk Douglas, die zijn rol als de slavengeneraal-tegen-wil-en-dank met zoveel nuance, doorleefdheid en passie neerzet, dat in vergelijking daarmee Russell Crowe in Gladiator het charisma heeft van een encyclopedie-verkoper. Douglas is zowel geloofwaardig in zijn rol de keiharde onderhandelaar als wanneer hij vertederd, bijna met tranen in zijn ogen aanhoort dat hij vader gaat worden. En wie bij de slotscène geen traantje wegpinkt, die heeft gewoon geen hart. Dat Douglas voor zijn rol uiteindelijk géén Oscar gekregen heeft, is misschien wel de grootste flater van de Academy ooit geweest.

BEELD EN GELUID
Net als bij de release van een paar jaar geleden, is de film niet onbeschadigd uit de maalstroom van de tijd gekomen. Er zijn nog steeds redelijk wat printbeschadigingen te zien, in de openingsscène zijn er zelfs een paar ontbrekende frames, maar voor een meer dan 40 jaar oude film is dit een zeer geslaagde restauratie geweest. Nu de film over 2 discs is verdeeld, is volgens ons bovendien de compressie op deze release nét iets beter, waardoor er in de massascènes wat meer detail te merken is. De kleuren ogen fris en helder, maar in bijvoorbeeld de laatste grote veldslag waarin de Romeinse cohorten oprukken, flikkert de groene achtergrond iets te veel naar onze zin, en is de beeldband ook niet geheel vrij van ruis. In de donkerdere scènes is er daartegen een zeer goed contrast, en worden bijvoorbeeld de schaduwen van de fakkels zeer mooi afgetekend tegen de achtergrond.


De Dolby Digital 5.1-track is volgens onze mening nagenoeg identiek aan die van de vorige versie; piekfijn in orde maar met niet al te veel ruimtelijke weergave, wat bij een film van deze ouderdom tenandere toch maar overbodig kunstmatig oplapwerk zou zijn. De dialoog is duidelijk verstaanbaar, de muziek klinkt toonvast en de film is mooi lipsynchroon, en meer moet dat voor ons niet zijn. We maken ons wel dik over de toevoeging van een voor ons totaal overbodige Franse DTS-track; als een Engelse DTS-track hier al overbodig zou zijn geweest, kan U nagaan dat een Franse geen enkele meerwaarde biedt, en enkel maar tot gevolg heeft dat de film over twee discs moet worden gesplitst.


EXTRA'S
Was de grote teleurstelling bij de oorspronkelijke versie van Spartacus het gebrek aan extra's, dan wordt dit met deze 2-disc versie ruimschoots weer goed gemaakt. Alle extra's zijn bovendien voorzien van Nederlandse ondertiteling, en naast de discs bevat deze special edition ook nog een redelijk informatief boekje met achtergrondinformatie. Enige punt van kritiek is het feit dat we bij het insteken van de 2de disc nogmaals tot vervelens toe de Universal-openingscredits moeten bekijken.

Maar soit, de extra's zelf dan. Verspreid over de twee discs vinden we twee audiocommentaartracks terug, overigens dezelfde als diegene die op de Criterion-release terug te vinden waren. Op de eerste komen acteurs Kirk Douglas en de recent overleden Peter Ustinov aan het woord, samen met de schrijver van het boek, Howard Fast, producent Edward Lewis, restauratie-expert Robert A. Harris, en designer Saul Bass. De tweede track is een samenstelling van aantekeningen van screenwriter Dalton Trumbo, op basis van een eerste ruwe montage, en ingesproken door enkele van zijn medewerkers. Deze tweede track wordt bovendien ook nog eens voorzien van extra stukjes filmmuziek van componist Alex North die uiteindelijk niet gebruikt werden.


Disc 2 bevat naast het vervolg van de film en de commentaartracks een allegaartje aan kort maar gevarieerd bonusmateriaal. Eerst en vooral zijn er drie verwijderde scènes, en die toelichten is een verhaal apart. De originele cut van Spartacus duurde 202 minuten, en de censors hebben daar geweldig de schaar in gezet. Bij de restauratie in 1991 is een deel daarvan terug in de film gemonteerd, maar andere fragmenten zijn voor eeuwig verloren gegaan. Drie scènes zijn echter bij het bonusmateriaal geplaatst: twee versies, een Britse en een Amerikaanse, van de ontmoeting tussen Spartacus en Varinia, één van de andere vijf (!) verschillende eindscènes, waarin de slotscène geen close-ups van Spartacus aan het kruis meer bevat, en de iets gedetailleerdere zelfmoord van senator Gracchus. De tweede sectie bevat vijf journaalfragmenten, in zwart-wit, waarin onder meer de première in Londen in aanwezigheid van de acteurs wordt getoond, waarin Michael Douglas zijn handafdrukken (én kinafdruk) in het Chinese Mann Theatre mag zetten, en waarin Tony Curtis gelauwerd wordt. De derde sectie bevat 3 interviews, één met Jean Simmons uit 1960, één met Peter Ustinov, ook uit 1960, en één recenter, langer en vrij substantieel gesprek met Ustinov uit 1992. Afgezien van dit laatste zijn uiteraard alle journaalfragmenten en interviews in zwart-wit, inclusief de gebruikte filmfragmenten. In de featurette "Achter de schermen van de gladiatorschool" zien we 5 minuten B-rollmateriaal, waarin onder meer Peter Ustinov de arena betreedt. Dit stukje film is afkomstig uit de privé-verzameling van ene Ashley Ward, die ook in de sectie promotiemateriaal zijn bijdrage leverde in de vorm van productiefoto's, lobbyfoto's, posters en zelfs een stripverhaal - deze laatste alleen in het Engels. Samen vormt dit een prachtige nostalgische en leerzame terugblik op de manier waarop cinema in de jaren '60 gepromoot werd.


In een volgende galerij vinden we een iets minder opwindende reeks schetsen van Stanley Kubrick zelve, maar wie niet weet waarover het gaat, zou deze kunnen verkeerdelijk aanzien voor een paar kindertekeningen. Desondanks krijgen we hierdoor alweer eens een kijk op de werkwijze van de meester. De documentaire "The Hollywood Ten" van 15 minuten is een striemende aanklacht tegen de zogenaamde "zwarte lijst" met daarop de namen van Hollywood-personeelsleden met vermeende communistische sympathieën. Het verband met de film Spartacus is dat dit één van de weinige films is waarbij de identiteit van de scenarist, Donald Trumbo, die ook op de infameuze lijst stond, niet werd geheim gehouden. De documentaire zelf is van de hand van cineast John Berry. Als afsluiter krijgen we nog de originele bioscooptrailer te zien, en een galerij storyboards van de hand van Saul Bass.

Als we deze lijst met extra's vergelijken, komen we op een paar kleine, verwaarloosbare details na ongeveer aan dezelfde extra's als de Criterion-editie, maar ditmaal voorzien van Nederlandse ondertiteling. Het boekje met verdere informatie en de mooie slipcase maken deze release helemaal af.

CONCLUSIE
Spartacus is zowel historisch als filmhistorisch bekeken een erg belangrijke prent, maar vooral ook een zeer goede film. De technische kwaliteit van deze release is iets beter dan de al relatief bekeken zeer goede kwaliteit van de oude Columbia-versie, maar de extra's zijn op deze release nog eens een zeer zwaar doorwegende extra troef. Voor elk beetje liefhebber van spektakelfilms een must-buy, voor alle anderen een dikke aanrader.