FILM
Hendrik Höfgen (Klaus Maria Brandauer) is toneelspeler bij het Volkstheater in Hamburg. Daar wordt geëngageerd en proletarisch theater gemaakt dat de arbeidersklasse moet motiveren voor de strijd tegen het kapitalisme. De armoede in het Duitsland van de jaren twintig – na de vernederende voorwaarden van het vredesverdrag van Versailles in de Eerste Wereldoorlog - is een voedingsbodem voor communistische en revolutionaire initiatieven. Höfgen is ongelukkig met zijn statuut van provincialistisch acteur en wil vooral vooruitkomen. Hij trouwt daarvoor met de dochter van een invloedrijk inwoner van de Noord-Duitse stad, die hem op zijn beurt introduceert bij kennissen uit het theatermilieu in Berlijn. In Berlijn moet Höfgen zich opnieuw bewijzen, maar dat lukt hem vrij aardig en hij groeit uit tot een bekende en gewaardeerde naam in het Pruisische theaterwereldje. Ondertussen hebben de nazi's het roer overgenomen en infiltreert de SS systematisch in het openbare leven. Wanneer Höfgen aan de nieuwe minister van cultuur voorgesteld wordt, neemt zijn leven een wending die hij zelf niet meer onder controle heeft.

Mephisto, naar het boek van Klaus Mann (zoon van Thomas Mann), gaat over een zekere Gustaf Gründgens (1899-1963) die bij de machtsovername van de nazi's in Duitsland blijft. Zijn situatie vertoont overeenkomsten met de carrière van Leni Riefenstahl (zie Triumph des Willens), een figuur die na de oorlog voor controverse zorgde en beschuldigd werd van collaboratie. Klaus Mann schreef zijn boek Mephisto om de problematiek van de blijvers en de vertrekkers aan te kaarten en de discussie van brandstof te voorzien. Tot 1980 bleef het boek verboden in Duitsland omdat de nabestaanden van Gründgens gehoor vonden bij de rechter voor hun klacht dat Klaus Mann aan demonisering zou doen.

Daarmee zal het duidelijk zijn dat de hele controverse gevoelig ligt in Duitsland, zeker op het moment dat Istvan Szabo de film draait (nadat een toneelbewerking in 1980 was uitgezonden op de Duitse televisie). De grote vraag blijft wie er eigenlijk de zaak het best heeft gediend: degenen die het land vanaf 1933 beginnen te verlaten en hun agitatie van buitenaf voortzetten, of degenen die zijn gebleven en al het mogelijke hebben gedaan om hun taak als kunstenaar en artiest naar behoren in te vullen. Voor Hendrik Höfgen is het duidelijk: hij blijft omdat hij zich alleen in het Duits en voor een Duits publiek kan uitdrukken; hij blijft omdat de kunst ook in slechte tijden een kans moet krijgen; hij blijft omdat het vertrek van collega’s naar het buitenland zijn carrière in een stroomversnelling brengt. Dat voordeel koppelt hij aan de overtuiging dat hij z’n inzichten niet op moet geven. Ook wanneer hij daar heel erg van afwijkt (het verraden van een oude kameraad, het opgeven van een vriendschap) zoekt hij naar een vergoelijking voor zijn eigen gedrag. Gustaf Gründgens was tijdens het naziregime baas van de Berlijnse theaters en de filmmaatschappij UFA en werd door kopstukken van de partij in gijzeling gehouden vanwege zijn vermeende homoseksualiteit. Hij probeerde de kunstscène ideologievrij te houden en verstopte joodse acteurs en actrices. Hij programmeerde Shakespeare en Goethe en vereenzelvigde zich het meest met de rol van Mephisto – de conferancier van de onderwereld – maar hij was niet bij machte om het nazirepertoire buiten de deur te houden.

Klaus Maria Brandauer past uitstekend in de rol van de duivelse Mephisto. Met zijn veelzijdig talent en geholpen door de maskers uit het theater, slaagt hij erin de gelaagdheid van het personage ten volle tot uitdrukking te brengen: de aan zichzelf twijfelende Hendrik Höfgen in Hamburg, de zelfverzekerde theatermanager in Berlijn; de naïeve provinciejongen die meent de SS te kunnen mislijden en zichzelf te blijven, die z’n revolutionaire ideeën van toen in een nieuw kleedje giet om tenminste voor zichzelf de schijn van onafhankelijkheid te bewaren. Maar Hendrik Höfgen mislukt in zijn poging om afstand te houden tot de fascisten en uit hun invloedssfeer te blijven. Waarmee de kritiek van de vertrekkers bevestigd wordt: wie blijft en meedraait in het systeem is er een onderdeel van en dus medeschuldig. Höfgen pleegt uiteindelijk geen zelfmoord in de film, Gustaf Gründgens deed dat wél, evenals Klaus Mann.

Istvan Szabo heeft een meeslepende en spannende film gemaakt. Het theatermilieu is altijd al een dankbaar onderwerp, maar de regisseur neemt ons voorbij de verkleedpartijen en de schmink en stelt vragen over de verantwoordelijkheid van mensen en de kwaliteit van hun activiteiten: is kunst onder een dictatoriaal regime minderwaardig ten opzicht van kunstproductie in een vrij milieu? Zijn zij die blijven automatisch collaborateurs en medeschuldigen, ook al hebben ze zich maximaal verzet en minimaal meegewerkt? Kan men het volk in de steek laten en wat is de sociale rol van een artiest, een kunstenaar? De perversie van een dergelijk systeem wordt door Szabo haarfijn uit de doeken gedaan. Als Hongaars onderdaan heeft hij ervaring met een niet-democratische samenleving en bovendien was de situatie in heel Midden-Europa vóór, tijdens en na WOII zeer vergelijkbaar. Hij heeft het onderwerp dan ook zeer goed in de vingers en breidde mét Klaus Maria Brandauer deze film uit tot een trilogie waarvan Oberst Redl (1985) en Hanussen (1988) delen twee en drie zijn. In beide films bespeelt hij precies hetzelfde onderwerp, zij het in andere tijden en onder andere politieke omstandigheden : schuld en onschuld in dienst van een autoritaire macht.

BEELD EN GELUID
Mephisto is geen jonge film, maar de kleuren zijn helder en scherp en de film oogt fris. De warme kleuren overheersen in de theaterscènes, verdonkeren als Höfgen met zichzelf geconfronteerd wordt en verschuiven naar blauw en grijs in de SS-scènes. Het contrast is prima en het beeld vrij van vuil en beschadigingen. Het geluid is in stereo opgenomen en voor de Dolby Digital-versie heeft men dat zo gehouden. Het geluid is mooi en had wellicht gewonnen bij surround in de muzikale scènes. Maar het klinkt in elk geval zuiver en helder.

EXTRA'S
Production notes en een interview met de regisseur en de hoofdrolspeler, een 22 minuten durende reportage waarin zij samen het verhaal vertellen van de manier waarop de film tot stand gekomen is en waarbij fragmenten getoond worden van de beide andere films die in het verlengde liggen van Mephisto. Deze documentaire is niet ondertiteld.

CONCLUSIE
Mephisto verdient zonder meer de titel van Moderne Europese klassieker. NRC Handelsblad in samenwerking met Homescreen heeft in dit geval de juiste keuze gemaakt. Mephisto is een spannend en tijdloos drama dat zich in nazi-Duitsland afspeelt, maar dat op elke vergelijkbare situatie toepasbaar is.