FILM
De Loteling speelt zich af in 1833. De Belgische staat is drie jaar eerder uitgeroepen. Toch geven de Nederlanders zich niet zo gauw gewonnen. Ze blijven regelmatig het grondgebied aanvallen en bezetten. Er worden in der haast nieuwe forten en bolwerken gebouwd om de invallen een halt toe te roepen, maar de macht van de regering in Brussel is fragiel. Antwerpen blijft nog het langst dwarsliggen en met de Oranjes dwepen om economische redenen, nl. het vrijwaren van de toegang tot de haven via de Schelde, de levensader van de stad. Zeeland en Limburg zijn nog Belgisch grondgebied, een situatie die ongeveer stabiel blijft tot in 1939. Dan moet de nieuwe staat onder druk van de grootmachten – en om een definitieve erkenning te krijgen – zowel Zeeland als Nederlands-Limburg definitief afstaan aan de Nederlanders. Op die manier worden de Schelde in het noorden en de Maas in het oosten de definitieve grenzen. Die zijn makkelijk te beschermen tegen Frankrijk dat de zgn. Delta van Schelde, Maas en Rijn maar al te graag in handen zou krijgen, want wie de Delta bezit, controleert de strategische toegang tot het Europese continent, een situatie die voor Engelsen en Duitsers onaanvaardbaar is.

De nieuwste staat heeft een grote behoeften aan soldaten om het grondgebied te beschermen en voert de loting in, door de bevolking de Bloedwet genoemd, een systeem waarbij jongemannen op zekere leeftijd worden opgeroepen om hun militaire dienstplicht van twee jaar te vervullen en aldus aan hun vaderlandsplicht te voldoen. Op voorhand wordt per gebied het aantal recruten bepaald. Wie een nummertje trekt boven dat getal is vrijgesteld, de anderen gaan in dienst. Jan Braems (Jan Decleir) is één van de jonge kerels die we in het voorjaar van 1833 ter loting zien gaan. Hij trekt een hoog nummer en moet dus niet in dienst. Dat is een goede zaak, want hij is de enige man thuis op de boerderij en het voortbestaan van het bedrijf en het overleven van zijn familie hangt van hem af. De zoon van de Franstalige notaris van het dorp heeft zich evenwel ingeloot en zoekt een weg om aan de dienstplicht te ontkomen. Een stroman kan Jan ervan overtuigen tegen betaling de plaats van de notariszoon in te nemen. Thuis vertelt hij aan zijn oude grootvader en zijn vriendinnetje Katrien (Ansje Beentjes) dat hij tegenslag heeft gehad en met een sok vol munten trekt hij naar garnizoensstad Venlo. De achterblijvers zijn radeloos en beseffen dat het twee moeilijke jaren worden.

De Loteling is gebaseerd op een kortverhaal van Hendrik Conscience uit 1850, de auteur van De Leeuw van Vlaanderen,  de man die volgens de overlevering zijn volk leerde lezen. Hij was van oorsprong Franstalig, maar zijn roots lagen in Vlaanderen en mettertijd ging hij ook in het Vlaams schrijven. Zijn novelle De Loteling gaat over een arme Vlaamse boerenjongen die uitgeloot wordt voor de dienstplicht en door de slechte levensomstandigheden in de kazerne blind wordt. Zijn vriendin slaagt erin om hem vroegtijdig uit zijn benaderde situatie weg te halen, hij geneest en samen trekken ze de wereld in op zoek naar een beter bestaan. Conscience levert een melodrama af dat in dié tijd tot de verbeelding sprak wegens de directe band met de realiteit, maar met een minimale aandacht voor sociale mistoestanden.

De Loteling wordt in 1973 verfilmd, in het zgn. Conscience-jaar. Nic Bal, toenmalig hoofd van de BRT-televisie, geeft de opdracht en schrijft mét Roland Verhavert het scenario. Door een gebrek aan dramatische hoogtepunten zien beiden zich verplicht het verhaal van Hendrik Conscience in hoge mate aan te passen om tegemoet te komen aan de interesses van het publiek dat eerder met Mira en Rolande met de Bles de weg naar de bioscoop heeft gevonden. Jan Braems die zich bij Conscience gewoon inloot en dus het slachtoffer is van de situatie, laten ze ruilen met een rijkeluiszoontje, waardoor die de dramatische held wordt van de film. Bovendien is hij niet de brave milicien van Hendrik Conscience wanneer Bal en Verhavert hem in Venlo naar de hoertjes laten gaan, en ook Katrien ontsnapt niet aan het noodlot wanneer ze op de terugweg naar Koersel onder de (blinde ogen) van Jan door een slechterik wordt uitgekleed en verkracht. De scenaristen nemen ook getuigenissen uit die tijd door en vullen het verhaal van de slechte levensomstandigheden in de kazernes aan waar Conscience dat nalaat te doen, terwijl de auteur zelf als recruut kort na de onafhankelijkheid het harde en mensonwaardige systeem had leren kennen, ook in Venlo. De verhaallijn over de Vlaamse boerenzoons die de bevelen van hun Franstalige oversten niet of nauwelijks verstaan, is door Bal en Verhavert helemaal toegevoegd evenals het einde van de film: bij Consience loopt het allemaal goed af, Bal en Verhavert kiezen bewust voor een open einde dat aan de verbeelding van de kijker ook nog wat overlaat.

De Loteling is technisch gesproken één van de beste producties van Roland Verhavert. Misschien ligt het aan Nic Bal die voor een no nonsense oplossing opteerde, in elk geval zit er in deze film niet één beeld te veel. Men kan discussiëren over de inhoudelijke kwaliteiten van de prent, maar qua cameravoering en montage is er deze keer echt wel sprake van een strakke en gelijkmatige kwaliteit. Eén van de filmische hoogtepunten is de scène met de compleet in wit gehulde nonnen in Thorn, het witte stadje aan de Maas: de verstilde, bijna doorzichtige figuren bewegen in een sacrale omgeving; een beeld als een magisch schilderij uit de symbolische periode. Hier geen overbodige en misplaatste opnamen uit het dierenrijk en de natuur, tenzij ingekapseld en gerechtvaardigd door het scenario, maar een consequente en rechtlijnige uitwerking van de verhaallijn, zonder oponthoud, met weinig dialogen en veel visuele informatie. Grote rollen zijn er in De Loteling niet: Jan Decleir speelt een hoofdfiguur die weinig kansen biedt om te schitteren. Het relatieve gewicht van de film ligt bij Ansje Beentjes, de sterke vrouw die de loop der dingen naar haar hand zet.

BEELD EN GELUID
Het Koninklijk Belgisch Filmarchief heeft de nieuwste technieken ingezet om de filmpellicule van deze film in de beste omstandigheden te restaureren en vervolgens op dvd te zetten. Het resultaat is verbluffend. De film werd ingescand op hd-resolutie en vervolgens zorgde Roland Verhavert voor de kleurencorrectie. Hij koos voor minder warme kleuring dan in het origineel, waardoor hij de sfeer temperde. Nadien werden vuiltjes en beschadigingen zoveel mogelijk verwijderd. Het geluid staat in Dolby Digital 2.0 en is duidelijk en verstaanbaar. De stem van Ansje Beentjes werd door een Vlaamse ingelezen en dat komt de klankeenheid ten goede.

EXTRA’S
Zoals bij alle releases in deze reeks, bevat De Loteling een schat aan archiefmateriaal. Heel indrukwekkend is De Zachtmoedige in een regie van Roland Verhavert, een televisiedrama van 60 minuten uit 1970. Het is het verhaal van een pandjesbaas die met een meisje trouwt dat regelmatig bij hem spulletjes komt verpanden om te overleven. Het verhaal wordt door de echtgenoot verteld aan het doodsbed van het meisje dat zelfmoord heeft gepleegd. De pandjesbaas doet het hele verhaal van hun ontmoeting en hun omgang na het huwelijk en probeert alles om de schuld voor haar zelfmoord van zich af te schuiven. Dertig jaar voor Lars Von Trier en Dogville laat Verhavert een aantal plateaus in een grote studio neerzetten met daarop schaarse meubelen die de winkel, de huiskamer en de slaapkamer voorstellen. In dit minimale decor laat hij de hoofdfiguren spaarzaam bewegen en dirigeert alle aandacht naar hun sobere en afgemeten dialogen. De onderhuidse spanning wordt langzaam opgebouwd, een gevoel van naderend onheil verspreidt zich traag over de set en de figuren, de afloop is net zo onverwacht en plots als bij Von Tier. Grote klasse.

Het Koninklijk Belgisch Filmarchief stuurde hoofdredacteur Eric Martens op pad om bij De Loteling een 32 minutenlange documentaire samen te stellen. Onder de naam De Roland Verhavert Archieven situeert hij De Loteling in het oeuvre van de Vlaamse regisseur, tekent een portret van Verhavert als regisseur en latere producent van andere Vlaamse producties. De interviews met Roland Verhavert, Ansje Beentjes, Nic Bal, Jan Decleir, Peter Simons (Verhaverts regieassistent), Jan Van Raemdonck (producent van De Loteling) en Hugo Claus worden gestijfd met archiefmateriaal en filmfragmenten uit het werk van Verhavert. Een indrukwekkend werkstuk dat, ondanks de kritiek die Verhaverts werk verdient, een portret borstelt van een toegewijd en gedreven filmmaker. Zonder meer interessant. De dvd bevat ook nog filmmateriaal over de set in Diest, waar men in het begijnhof, voor de kerk, de uitlotingsscène draait, plus de trailers van andere Verhavert-films in deze serie.

CONCLUSIE
De Loteling naar Hendrik Conscience, is Roland Verhaverts beste productie over het Vlaamse buitenleven. Het is geen meesterwerk, daarvoor weegt de film – ondanks de ingrepen van het duo Bal/Verhavert - te licht, met net iets te weinig verhaal en een te magere rol voor het hoofdpersonage. Maar het is een film die tot op het einde interessant genoeg blijft om de kijker te boeien. Qua cameravoering, geluidsopnamen en montage steekt deze film met kop en schouders boven latere realisaties van Roland Verhavert uit. Bovendien is deze dvd ruim voorzien van interessant bonusmateriaal. De Loteling mag er best wezen.