FILM
In 1982 deelt Yol op het Festival van Cannes de Gouden Palm met Missing van Costa-Gavras. Daarmee staat de militaire dictatuur in Turkije en de levensomstandigheden van de Turkse bevolking met de wel overwogen beslissing van de festivaljury in heel West-Europa in het centrum van de belangstelling. Dat was toen niet voor het eerst, want al in 1978 vroeg de Amerikaanse regisseur Alan Parker aandacht voor de corruptie van het rechtssysteem, mistoestanden, folteringen en vernederingen in de Turkse samenleving in zijn naar ware feiten gedraaide film Midnight Express over een jonge Amerikaan die tot 30 jaar cel wordt veroordeeld wegens een onbetekende drugssmokkel. Toch is Yol geen sequel of een remake van Parkers film: Günez levert ons als afstammeling van een Turks-Koerdische familie een veel intimistischer en psychologisch veelzijdiger portret van Turkije anno 1982. Omdat hij de samenleving als insider kent is hij ook diegene die de brutaliteit en de gewelddadigheid van de Turkse maatschappij in een bredere context kan plaatsen.

In Yol vertelt Yilmaz Güney over vijf gevangen die voor een weekje naar huis mogen om hun familie te bezoeken. In het eerste halfuur zien we hoe ze zich klaarmaken, de bus opstappen, de trein nemen of op een aansluiting wachten en ondertussen vernemen we uit brieven of korte gesprekken wat ze van hun bezoek verwachten, want niet overal wachten hun de lachende gezichten van vrouw en kinderen. Zinc (Serif Sezer) heeft het meest tegenslag. Die verliest zijn papieren en zal halfweg de reis naar huis door militairen van de bus gehaald worden. Emine (Meral Orhonsay) slaagt er niet in om de chaperonnes van z’n verloofde af te schudden en is daar heel erg door gefrustreerd en Mehmet (Halil Ergun), die vast zit voor een mislukte bankoverval waar hij z'n gewonde zwager in de steek heeft gelaten op de plaats van de misdaad, is niet meer welkom bij z'n schoonouders. Ze beschuldigen hem ervan een lafaard te zijn: als hij niet was gevlucht had met hun zoon niet doodgeschoten. Bovendien weet hij uit een brief van zijn vrouw dat zij nog twijfelt tussen haar liefde voor hem of haar trouw aan haar familie en overleden broer. Seyit Alli (Tarik Akan) gaat naar huis in de wetenschap dat zijn vrouw hem niet trouw is geweest en dat zijn (en haar) familie van hem wraak eist. Omer (Necmettin Cobanoglu) ten slotte, de enige echte vrijgezel, keert terug naar zijn familie in het prachtig groene Koerdistan en moet vaststellen dat in de straten van zijn geboortedorp elke nacht slag geleverd wordt tussen Turkse militairen en Koerdische verzetsstrijders waarbij elke ochtend de lijken aan de inwoners getoond worden met de eis ze te identificeren.

De reis naar huis begint met andere woorden met veel stress, onbeantwoorde vragen en grote onzekerheden. Güney, die het scenario en de montage voor zijn rekening nam en op het moment van de opnamen zelf voor de zoveelste keer in een Turkse gevangenis zat wegens politiek activisme en bijgevolg het draaiwerk aan Serif Gören moest overlaten, die aan de hand van Güneys aanwijzingen via brieven aan de slag ging, weeft de tocht van de vijf mannen voortdurend door elkaar. Dat maakt het voor de kijker aanvankelijk niet makkelijk om een duidelijk beeld te krijgen van de situatie, want het gaat om vijf mannen die niet zo makkelijk te onderscheiden zijn en allemaal licht tot zwaar besnord zijn. De verhalen van Seyit (die de eer van de families moet wreken en zijn vrouw doden), Mehmet (die bij een vijandige schoonfamilie vrouw en kinderen gaat opzoeken ) en Omer (die in een oorlogssituatie in Koerdistan terecht komt) scheiden zich evenwel al het eerste uur af van de twee kortere schetsen en worden stuk voor stuk kleine menselijke drama’s. Want Seyit houdt nog van zijn overspelige vrouw die sinds 8 maanden geboeid in een donker hok op water en brood in afzondering wordt gehouden in afwachting van de wraakneming; Mehmet wordt geconfronteerd met een schoonfamilie die hem wil doden en die tegelijk zijn vrouw en kinderen van hem weghoudt en Omer tenslotte valt op een meisje in het dorp, maar vreest dat zijn broer door de Turken is gedood en de gebruiken in zijn stam schrijven in dat geval voor dat hij met de weduwe van zijn oudere broer trouwt.

Yol houdt qua opzet het midden tussen een speelfilm en een documentaire. Nogal wat scènes zijn niet geacteerd, maar gewoon uit het dagelijkse leven gegrepen of zijn zodanig realistisch gebracht dat het lijkt alsof het om pure non-fictie gaat. De mate waarin de kijker zich bijgevolg kan inleven in de sociale en politieke problematiek is uitermate groot en direct. En terwijl Midnight Express geweld en onderdrukking bijna uitsluitend in het kamp van een repressief gerechtelijk en ambtelijk apparaat situeert, maakt Güney ons duidelijk dat de werkelijkheid veel complexer is en dat de Turkse bevolking zelf ook zijn steentje bijdraagt tot het klimaat van onverdraagzaamheid en conservatisme. Yol is een aanklacht tegen de manier waarop niet alleen de Turkse staat, maar ook elk Turk individueel de rechten van vrouwen met de voeten treedt, een aanklacht tegen wantoestanden als wraakneming, vrijheidsberoving en finaal actieve doding van vrouwen en meisjes die spelregels overtreden die op mannen blijkbaar niet of in veel mindere mate van toepassing zijn. Dat wordt heel goed zichtbaar gemaakt in een fragment waarbij één van de vijf mannen zijn toekomstige onomwonden vertelt dat hij van haar totale gehoorzaamheid verwacht en onvoorwaardelijke trouw, haar meedeelt dat ze nooit meer met andere mannen zal mogen praten en zich zal kleden zoals hij dat wil, terwijl hij even later gewoon naar een bordeel stapt voor seks. Yol bereikt zijn ultieme hoogtepunt en test het uithoudingsvermogen van de kijker in een scène tussen Seylit en zijn overspelige vrouw in een bitter koud en winderig sneeuwlandschap, waarbij het de bedoeling is dat het meisje, nauwelijks gekleed tegen het gure weer en zonder handschoenen, de barre tocht zal opgeven en doodvriezen tijdens de afdaling. Want Seylit heeft geen keuze: ofwel zorgt hij er voor dat zijn vrouw omkomt, ofwel zal de familie haar doden. De psychologische brutaliteit en de pure onmenselijkheid van de situatie is nauwelijks te vatten. Toch zijn het situaties die Güney zelf heeft meegemaakt of die hem ter ore zij gekomen en die ook vandaag nog in Aziatisch Turkije regelmatig aan de orde van de dag zijn.

BEELD EN GELUID
Het beeld van Yol is eenvoudig van opmaak. De kleuren zijn donker tot zwart, wit in het hooggebergte en lentegroen in de Koerdistan-scènes. Gören houdt van close ups en de verweerde kopjes van de oude Turken lenen zich uitstekend voor prachtige momenten. Vaak is het beeld van op de schouder gedraaid waardoor het documentaire karakter van deze film op de voorgrond treedt. En er zijn die toevallige opnamen, niet gespeeld en niet geacteerd, zoals het stelletje schoolkinderen dat van één van de mannen sigaretten krijgt die ze dan, zittend op een laag muurtje, samen gaan oppaffen, met oogjes die naar links en rechts schieten, want ze doen het stiekem en het is grootse pret. Een aandoenlijk en grappig moment dat tegelijk regelrecht in aanvaring komt met onze taboes: kinderen van 5 à 8 jaar geef je geen rookwaren! Het geluid is eenvoudig, in mono opgenomen en voor deze dvd-release in Digital 2.0 gezet. Maar voor deze eenvoudige geluidsband is dat niet echt zinvol.

EXTRA'S
De dvd bevat Production Notes (tekst).

CONCLUSIE
Yol van Serif Gören en Yilmaz Güney is één van die terechte Gouden Palmen, een cinefiel meesterwerk zoals ze zelden zijn gemaakt, zonder veel avontuur, zonder veel poeha, maar met een diepmenselijke inhoud, een bittere zedenschets zoals alleen doorleefd bronmateriaal dat kan leveren. De werkelijkheid is erger dan fictie gaat ook voor deze film op. Geen romanschrijver of scenarist had het zo expliciet en zo onmenselijk triest kunnen bedenken. Yol is een zeer humane, een zeer menselijke vertelling over onmenselijke en brutale situaties in een barbaarse wereld. Deze film jaagt de rillingen over de rug. En het speelt zich toevallig in Turkije af, of jammer genoeg. Het hoeft geen betoog dat Yol geen prettige of onderhoudende film is. Het is wel een beklijvende film die diep in de huid snijdt.