FILM
In het najaar van 1985, op een dag schijnbaar identiek aan alle andere herfstdagen, doorbladerde half Hollywood naar goede gewoonte Variety bij het ontbijt, het vakblad van de Amerikaanse entertainment-industrie. Tussen alle nieuws over Steven Spielbergs nakende epos The Color Purple, het box office succes van Back to the Future en de geruchten dat Stanley Kubrick eindelijk aan een nieuwe film zou beginnen, viel echter vooral een nagenoeg blanke bladzijde op. Een paginagrote advertentie, waarop centraal, in een zee van wit, met zwarte letters een dringende, hartverscheurende boodschap te lezen viel. Een noodkreet van een filmmaker, die zijn nieuwste boreling boven de doopvont wenste te houden, maar daarin massale tegenstand ondervond van het hoofd van Universal Studios. 'Dear Syd Sheinberg', las de advertentie dan ook, "When are you going to release my film Brazil?" Was getekend: Terry Gilliam.



De bladzijde in Variety was niet het begin van wat later "The Battle of Brazil" genoemd zou worden. Al maanden vochten de cineast en de studio immers over de definitieve cut van de prent, waarbij commercie en artisticiteit lijnrecht tegenover elkaar stonden. In Europa was de film al uitgebracht en daar een bescheiden succes geweest. Maar in Noord-Amerika lag de pellicule stof te verzamelen op een schap in een studiokluis. De gedurfde advertentie bracht heel wat publiciteit voor Gilliams zaak met zich mee en droeg ertoe bij dat de critici van Los Angeles een lans braken voor de prent door hem na een privé-screening einde 1985 uit te roepen tot de beste film van het jaar. Universal stond nu met de rug tegen de muur en moest de film wel uitbrengen, in de versie die Gilliam prefereerde. Wie weet of de film wel ooit het daglicht had gezien als de regisseur de "Battle of Brazil" niet publiekelijk had uitgevochten?

Brazil was altijd een droomproject voor Gilliam geweest. Al sinds halverwege de jaren zeventig verzon hij verhaallijnen en maakte hij schetsen over een totalitaire maatschappij, ergens in de twintigste eeuw, waarin één dromer het verschil kon maken. De man in kwestie heet Sam Lowry en werkt overdag op het Ministerie van Documenten. Het is een saaie job, die hij enkel tolereert door fantasierijke dagdromen, waarin hij als een glanzende engel een blonde schone beschermt tegen monsters, samoerai en misvormde kinderen. Maar ook zijn echte leven krijgt plots een injectie met spanning en onvoorspelbaarheid wanneer een jammerlijke typfout het leven kost van een onschuldige man. Lowry komt terecht in een web van intriges, bomaanslagen, defecte buizen, plastische chirurgie, martelingen en ontmoetingen met de loodgieter/superheld Harry Tuttle. De drijfveer van zijn avontuur is Jill Layton, de droomvrouw uit zijn fantasieën, wiens pad hij meermaals kruist in het echte leven. Het grote probleem is echter dat zij misschien een terrorist is en door met haar samen te werken, krijgt hij het bureaucratische apparaat dat hij zo lang gediend heeft, zelf achter zich aan.



De plot van Brazil doet denken aan George Orwells duistere toekomstvisie 1984, waarin ook de strijd van één man tegen het totalitaire, bureaucratische regime centraal staat. Gilliam steekt de invloed van het prominente boek overigens niet onder stoelen of banken: de oorspronkelijke werktitel van de prent was zelf 1984 ½. Toch is het niet de cineast die de meeste lof mag opstrijken op vlak van scenario. Gilliam staat er immers om bekend dat hij zijn ongebreidelde fantasie moeilijk binnen de beperkingen van een structureel scenario kan houden. In die optiek was het betrekken van Tom Stoppard bij het project een meesterzet. De gevierde toneelschrijver bewerkte de visioenen van de regisseur tot een coherent geheel, gaf betekenis aan nonsensicale subplots en stroomlijnde de narratieve drang van het hoofdpersonage. Daarom wellicht dat Brazil (met de mogelijke uitzondering van 12 Monkeys) de meest dynamische aller Gilliamfilms is. Ondanks de looptijd van bijna tweeëneenhalf uur, verveel je je geen moment door de sterke dramatische opbouw en de geestigheid van de dialogen. Een treffend voorbeeld van dit laatste geschiedt wanneer Lowry zijn droomvrouw verteld dat hij haar naam voorgoed gewist heeft uit officiële documenten. Ze is m.a.w. formeel dood. De reactie van Jill is hilarisch: "Care for some necrophilia?"

Maar ondanks het beresterke script, excelleert Brazil toch vooral in de uiting van Gilliams creativiteit. Die wordt in zijn meest rauwe, Pythoneske vorm op het scherm gesmeten in de droomsequenties die als een rode draad doorheen de film meanderen. Het iconische beeld van Sam Lowry als een glanzende ridder met zilveren vleugels is nog steeds een van treffendste uit de cinema van de jaren tachtig. Zijn gevecht met een dreigende bovennatuurlijke Samoerai brandt zich moeiteloos op het netvlies van de kijker en het assortiment van bizarre wezens en toverachtige omgevingen wordt in Bruegheliaanse penseelstreken op filmisch canvas vereeuwigd. Een extra aantrekkelijke factor is bovendien dat de film gedraaid werd in pre-CGI tijden, waardoor de ideeën van de cineast met on-set effects en decennia oude cameratrucs tot leven gebracht dienden te worden.Hoogtepunten zijn o.a. een uit kasseistenen opgebouwde graaiende hand en de sierlijke vlucht van de gevleugelde Sam Lowry door een kleurrijk wolkendek.



De creativiteit beperkt zich echter niet louter tot de droomsequenties. Ook in de 'reële' wereld komt Gilliams visionaire designtalent tot uiting. Hij lijkt in de opbouw van zijn futuristische stad voornamelijk geïnspireerd te zijn door het Duitse expressionisme van de jaren twintig en de art deco look van Hollywoodfilms een decennium later. Uiteraard brengt hij een hoge mate van chaos in de stilistische decors in. De introductie van buizensystemen, die de stad van stroom, airco, water en zoveel meer voorzien vormt een herkenbaar visueel motief doorheen de film. Aan ieder framepje van de prent is bovendien zorg besteed, zodat je elke seconde wel een andere, spannende visuele vondst in het beeldkader ontdekt. De kostuums lijken dan weer de sfeer van jaren veertig film noir te willen oproepen, met lange regenjassen, deukhoeden en expressieve vrouwenjurken. Brazil is een lust voor het oog, een meesterwerk van filmisch design, dat daarenboven prachtig in beeld wordt gebracht door cameraman Roger Pratt. Zijn aanpak omhelst zowel de grauwe grijze monotonie van Gilliams wereld als de sporadische uitspattingen van dromerige fantasie en vermengt de twee in een gelaagd kleurenpalet dat een uniek doch herkenbaar visueel universum evoqueert.

Ook op auditief vlak gooit de prent hoge ogen. De keuze van de cineast om de herkenbare, opbeurende song Brazil als leitmotif te gebruiken in de soundtrack was geïnspireerd. We worden enerzijds voortdurend herinnerd aan de prachtige dromen van de protagonist, terwijl de song anderzijds ook een grimmige kritiek geeft op de totalitaire maatschappij waarin Sam Lowry naar de liefde van zijn leven zoekt. Componist Michael Kamen, waarvan ik nochtans nooit een grote fan ben geweest, wisselt dramatische en actierijke melodieën af met romantische klanken en creëert dusdanig een sonorische wereld die constant op twee benen hinkt, fictie en realiteit met elkaar verstrengelt en schippert tussen hoop en wanhoop. Bovendien verloopt de integratie van de geluidseffecten in het auditieve geheel feilloos en dynamisch.



Voor een regisseur die toch vooral om zijn visualiteit geroemd wordt, heeft Terry Gilliam reeds een hoop acteurs naar oscarnominaties gecoacht. Ook in Brazil toont de regisseur zich een meester van casting. De rol van Sam Lowry werd reeds in de allereerste incarnaties van het script geschreven met Jonathan Pryce in gedachten. Het mag bijgevolg niet verwonderen dat de acteur zich als een vis in het water voelt bij het vertolken van het personage. Hij weet de juiste dosis nostalgie, saaiheid, dromerigheid en zelfs een vleugje actieheld op te roepen in het karakter. Eén simpele blik in zijn sprekende ogen volstaat dikwijls om een oceaan aan emoties te genereren. Ook de vrouwelijke hoofdrol is een voltreffer. De onbekende actrice Kim Greist slaagt erin een volwaardig, menselijk personage te creëren, zonder in clichés van de obligatoire love-interest te vervallen. De cineast zelf was naar verluidt minder te spreken over haar vertolking aangezien een aanzienlijk deel van haar scènes op de montagevloer belandden. De nevenrollen worden haast uitsluiten door Britse en Amerikaanse karakteracteurs bevolkt, die stuk voor stuk een onuitwisbare indruk nalaten. Als de ministeriemedewerker met een duister geheim was ex-Python Michael Palin nooit beter op het grote scherm. En sitcomactrice Katherine Helmond is heerlijk over-the-top als een door schoonheid geobsedeerde moeder. Maar de show wordt ontegensprekelijk gestolen door Robert De Niro. In een atypische actieheldrol, een kruising tussen Super Mario en Batman, is hij grappig, ontwapenend en ronduit briljant.

Toen Brazil na de maandenlange strijd tussen Universal en Terry Gilliam alsnog in de Director's Cut de Amerikaanse zalen haalde, scoorde hij niet slecht, maar ook niet schitterend. Ook bij de oscarnominaties bleef de teller op slechts twee steken: scenario en art direction. Criticasters van de prent zagen er een vindicatie van hun standpunt in, medestanders van de cineast vonden dan weer dan Gilliam op gepaste wijze weerwraak had genomen op een bureaucratische filmstudio. De waarheid is dat er in de "Battle of Brazil" eigenlijk maar één grote winnaar is: de kijker. Die kreeg immers een film voorgeschoteld vol inventiviteit, met opwindende actie, hoogoplopend drama, hartverscheurende romantiek en hilarische humor. Een prent die hoogst entertainend is, maar ook een belangrijke boodschap uitdraagt. En een productie die twintig jaar na dato nog steeds niets aan kracht heeft ingeboet. Brazil is een triomf der verbeelding, een visueel orgasme ondersteund door een solide verhaalstructuur. Het is niet enkel Terry Gilliams meest persoonlijke werk, maar ook zijn beste. En hij zal zonder twijfel beamen dat de strijd om artistieke controle over zijn project alle bloed, zweet en tranen waard is geweest.



BEELD EN GELUID
De Criterion Collectie geniet terecht wereldfaam voor de hoge kwaliteit van zijn dvd’s, maar de transfer van Brazil behoort helaas niet tot hun paradepaardjes. Het beeld werd in de eerste plaats niet anamorfisch op disc geperst, wat spijtig is, maar volkomen begrijpbaar als je weet dat de film deel uitlaakte van de eerste golf dvds, eind jaren negentig, toen widescreen-tv's nog niet de standaard waren. Scherpte en contrast zijn doorgaans bevredigend, maar de zwartniveaus hadden wat geprononceerder gemogen. Grain is ook een constante, soms zelfs storende, aanwezigheid en sporadisch duiken zelfs kleine vuiltjes en printbeschadigingen op. Maar over het algemeen kan je toch zeggen dat Brazil een degelijke beeldtransfer heeft gekregen.

Over het geluid kan ik minder optimistisch zijn. Criterion koos ervoor niet te upgraden naar een 5.1 home cinema setup, en schotelt ons het originele stereospoor voor. Als iemand die altijd een voorvechter is geweest van de inclusie van het oorspronkelijke geluid, doet het mij dan ook pijn aan het hart de track slechte punten te geven. Ruis is niet direct aanwezig, dus daar ligt het probleem niet, maar de soundmix is werkelijk ondermaats. De geluidseffecten zijn te luid in verhouding met de dialogen, die op hun beurt bij momenten moeilijk te verstaan zijn. Of de fout ligt bij de originele bioscoopmix of de transfer naar dvd kan ik onmogelijk inschatten. Ik kan enkele concluderen dat de teleurstelling bij het beluisteren van de audio groot was.



EXTRA'S
Van alle speciale edities waarmee Criterion het voorbije decennium de filmliefhebber torpedeerde, kreeg er maar eentje de triple disc behandeling: Brazil. Het mag dus niet verwonderen dat deze uitgave bulkt van interessant bonusmateriaal.

Disc 1
De eerste schijf bevat slechts één extra, maar wat voor eentje! Een hoogst vermakelijk audiocommentaar van regisseur Terry Gilliam die met een mengeling van plezier en horror terugkijkt op wat wellicht de meest schizofrene job uit zijn carrière is geweest. Hij haalt herinneringen op aan de opnames, het werken met de acteurs, het uitwerken van de designs en natuurlijk de veldslag met Universal over het recht op final cut. Vast en zeker een van de betere commentaren die op dvd te vinden zijn.



Disc 2
Het merendeel van het bonusmateriaal is terug te vinden op de tweede schijf. De extra’s steken van wal met de documentaire What is Brazil? (29 min.) Gedraaid ten tijde van de opnames, twintig jaar geleden, is dit een van de meest bevreemdende making-ofs die ik al heb gezien. Het geheel is keurig opgedeeld in goed afgelijnde onderwerpen, maar vooral de bijdragen van Michael Palin ademen de anarchistische toon van de beste Pythonjaren uit. Nog een tweede documentaire siert de disc, die dieper ingaat op de problemen tussen cineast en studio: The Battle of Brazil (55 min.). Op visueel gebied is dit een vrij zwakke bijdrage, maar de audiotapes van Universal studiohoofd Syd Sheinberg zijn zeer verhelderend, de bijdragen van Gilliam zijn doorspekt met zuurzoete commentaren en de wijze waarop iedere volgende stap in de strijd tussen kunst en commercie uit de doeken wordt gedaan, is ronduit fascinerend.

Onder de noemer Script Development overlopen tekstpagina’s de evolutie van het script, van de eerste aanzet, over enkele mislukte drafts, tot en met de inbreng van Tom Stoppard. Alle scenaristen geven ook in korte videobijdragen hun visie op het geleverde werk. Talloze Storyboards geven vervolgens een uitputtend uitgebreid beeld van elk van de negen oorspronkelijke droomsequenties die Terry Gilliam in gedachten had. Ook een legendarische geknipte droom met angstaanjagende starende oogballen is vertegenwoordigd. Eenzelfde exhaustieve benadering wordt gehanteerd in de sectie Production Design, die bol staat van de foto's, schetsen en blauwdrukken van locaties, rekwisieten en kleurenstudies. Voor het Costume Design (5 min.) wordt een ietwat andere, maar even efficiënte aanpak gekozen: een montage van foto’s en schetsen, met begeleidend commentaar van de kostuumontwerper.



Het hoofdstuk Special Effects gaat dieper in op de technische kant van het filmmaken. Tientallen tekstpagina’s over diverse sequenties, personages en miniatuurmodellen worden afgewisseld met cameratesten van de gebruikte visuele effecten. Daarna is het de beurt aan The Score (10 min.), de muziek voor de film. In een korte featurette komen Terry Gilliam en componist Michael Kamen aan het woord. Die laatste toont zich een begaafd verteller, die ronduit uit de biecht klapt over zijn initiële aversie tegen het titelnummer en zijn onvermoede handigheid in het stelen van andermans noten. Een laatste segment van deze schijf overloopt de promotiemachine voor de prent. Een veel te bizar-komische Trailer (2 min.) worstelt zichtbaar met de moeilijkheden van het verkopen van een Gilliamfilm, terwijl onder de noemer Production and Publicity Stills bijna negentig setfoto's te doorbladeren zijn.

Disc 3
Dit is zonder discussie de meest intrigerende schijf, aangezien ze door Universal goedgekeurde cut bevat die eind jaren tachtig aan plaatselijke Amerikaanse tv-stations werd verkocht. De zogenaamde Love Conquers All Version (94 min.) verwijdert niet enkel ruim drie kwartier uit de oorspronkelijke film, maar diminueert eveneens de rol van de droomsequenties, plakt scènes die niets met elkaar vandoen hebben doelloos aaneen en is bovenal 'gezegend' met een happy end. De verminking van Terry Gilliams visie valt wellicht nog het best te vergelijken met wijze waarop Hollywood Ridley Scotts Blade Runner in eigen handen nam (hoewel ik ironisch genoeg die film beter vindt werken met de Noir voice-over van Harrison Ford). De soms hilarisch grappige studiocut van Brazil (op een eigenlijk intrieste wijze natuurlijk) werd in pan-en-scan fullframe gedigitaliseerd en is voorzien van een overdreven droog, maar inzichtvol Audiocommentaar door Gilliamexpert David Morgan, die handig de verschillen tussen beide versie benoemt.



CONCLUSIE
Brazil is een inventieve, spannende, romantische, maatschappijkritische, visueel verbluffende toekomstvisie, ontsproten aan het visionaire brein van Terry Gilliam. Het is een van de beste film uit de jaren tachtig, die bovendien kan bogen op een intrigevolle ontstaansgeschiedenis. Die historie wordt uitbreid uit de doeken gedaan op drie tot de nok toe gevulde discs. Maar de beeld- en geluidskwaliteit zijn helaas van een minder niveau dan je mag verwachten als je de naam Criterion op de hoes gedrukt ziet. Dat neemt echter niet weg dat deze inmiddels zes jaar oude triple disc nog steeds tot de beste digitale schijfjes behoort die ooit geproduceerd zijn.