FILM
De Lubitsch-touch. Benoemen wat het precies is, is onmogelijk. Het trachten te recreëren onbegonnen werk. Ongrijpbaarder dan de ijlste lucht, meer gezocht dan het puurste goud, is het een ding van ongekende schoonheid, klasse en vakmanschap. Een oase van luchtigheid in een zee van komische en dramatische verwikkelingen. Grootheden als Billy Wilder streefden er hun ganse leven naar, maar beweerden zelf het nooit bereikt te hebben. We weten alleen dat de touch rondwaarde in het Hollywood van de jaren dertig en veertig, op de filmsets van een man die net voor de fasciscistische coup in Duitsland zijn vaderland ontvlucht was om in Californië verrukkelijke filmpjes te komen maken. Met zijn vederlichte touch zette Ernst Lubitsch een ijkpunt neer voor de moderne romantische komedie, dat zelden beter tot zijn recht kwam als in To Be Or Not To Be.

Het verhaal opent in 1939, op het moment dat het Duitse leger Polen binnenvalt en Warschau in recordtijd onder de voet loopt. De acteurs van het stadstheater, die een vlijmscherpe satire over Hitler als hun volgende stuk gepland hadden, zijn gedwongen terug te vallen op klassieker Hamlet. Naast de onderdrukking door het invasieleger steken ook persoonlijke problemen de kop op in de troep. Sommige acteurs raken gefrustreerd omdat ze altijd kleine rollen toebedeeld krijgen, anderen wentelen zich in grootheidswaanzin. Tot die laatste categorie behoort Joseph Tura, die zichzelf de grootste Poolse acteur waant, maar wiens vrouw Maria er een romance met een piloot op nahoudt. Wanneer een dubbelspion, professor Siletski, echter dreigt belangrijke informatie over het Poolse verzet aan de Nazi's over te maken, slaan Tura, de piloot en de ganse theatertroep de handen in elkaar om dat te voorkomen. Geweld hebben ze daar niet voor nodig, wel acteertalent, de kostuums van hun afgevoerde Hitlersatire en een stevige dosis make-up.



To Be Or Not To Be werd gedraaid in 1942 en was niet verwonderlijk een bijzonder controversiële prent. Het neerzetten van de Duitsers als een groep klungelende idioten, daar kon Hollywood wel mee leven. Dat speelde immers handig in op de propaganda die overuren maakte nu ook Amerika de oorlog in gesleurd was. Maar dat Poolse acteurs als ijdele, opportunistische egotrippers werden afgeschilderd was voor sommigen moeilijker te slikken. Nochtans maakt juist die politieke incorrectheid de prent zo aanstekelijk grappig en relevant. Lubitsch – die werkte naar een door hemzelf overzien script van Edwin Justus Mayer en Melchior Lengyel – wist immers al te goed dat cleane Poolse helden het realisme niet ten goede zouden komen. Door zijn protagonisten met evenveel absurde persoonlijke karaktertrekjes op te zadelen als de Nazi's vindt hij zo een perfect evenwicht tussen populistische humor, gelaagde satire en geloofwaardig drama.

De film laat zich bovendien net zo gemakkelijk bekijken als een typische romantische komedie, een hommage aan de werken van Shakespeare of een intrigerende spionagefilm. Al die ballen tegelijkertijd in de lucht houden is geen sinecure, maar voor Lubitsch schijnt het de normaalste zaak van de wereld. Hij houdt er een strak tempo op na, zorgt voor veel variatie in zijn sequenties en plakt steeds een duidelijk etiket op iedere scène: humor, romantiek, suspense of emotie. Hier is het dat die befaamde Lubitsch-touch opduikt: die vernuftige, ongrijpbare wijze om als een volleerd artiest te jongleren met alle plots zonder voorspelbaar te worden of aan luchtigheid in te boeten. Voor een film die zulke zware thema’s aansnijdt – zeker met de oorspronkelijke releasedatum in het achterhoofd – blijft er steeds de zweem van een lichte soufflé over de productie hangen. Niemand kon dat beter dan Lubitsch en – op Billy Wilder na – is er sindsdien niemand ook maar in de buurt van die geroemde touch gekomen.

Natuurlijk is de cineast niet als enige verantwoordelijk voor de verrukkelijkheid van To Be Or Not To Be. Ook zijn cast verdient het met rozen overladen te worden. In de eerste plaats geldt dat voor Carole Lombard, de stijlvolle comédienne, die moeiteloos iedere scène steelt met haar grenzeloze charme. Dit zou helaas Lombards laatste prent worden. In januari 1942 stortte haar vliegtuig tragisch neer tijdens een promotietour om oorlogsobligaties aan de man te brengen. President Roosevelt zou haar zelfs postuum de Vrijheidsmedaille toekennen en haar eren als eerste vrouw die stierf in de vuurlijn van de Tweede Wereldoorlog. Komiek Jack Benny levert als Joseph Tura veruit de beste prestatie af van zijn carrière. Alleen al de blik die hij een toeschouwer toewerpt als die zijn plaats verlaat, net tijdens Hamlets beroemde monoloog, maakt To Be Or Not To Be een klassieker. In nevenrollen herkennen we o.a. toekomstige Moriarty Lionel Atwill als een pompeuze toneelspeler en is Sig Ruman hilarisch als een hansworst van een Duitse kolonel. De meest emotionele vertolking is die van Felix Bressart, wiens prachtig in de plot verwerkte monoloog uit The Merchant Of Venice een waarachtige krop in de keel oplevert. De performances worden er nog beter op in de indrukwekkende studiodecors, en ondersteund door een zwierige, gniffels opwekkende muziek van Werner Heymann, die hiervoor een Oscarnominatie ontving.

Het enige wat To Be Or Not To Be ervan weerhoudt om een dispuutloze positie als filmklassieker te bekleden, is het feit dat je nooit het gevoel krijgt dat Lubitsch alle remmen losgooit. De prent is een wonderbaarlijk goede verwezenlijking, maar er had net dat beetje meer humor, pathos en drama uit gepuurd kunnen worden. Dat is althans het gevoel dat overheerst na het rollen van de eindgeneriek. Vier decennia later zou Mel Brooks een poging wagen, met zijn redelijke trouwe remake van de film, maar hij komt zelfs niet tot aan de enkels van het origineel, laat staan dat hij het kon overtreffen. Wat er aan zijn versie ontbrak? Wat anders dan die elusieve Lubitsch-touch, die van de originele To Be Or Not To Be zo’n superieur entertainment maakt.



BEELD EN GELUID
We kunnen zonder problemen stellen dat To Be Or Not To Be een belangrijke filmklassieker is, en dat maakt de beeldkwaliteit op deze dvd een des te grotere ontgoocheling. Oké, sommige scènes zien er uitstekend uit, maar het merendeel heeft te lijden onder printbeschadigingen, wisselvallige contrasten en een te felle helderheid. Het grootste probleem is echter een onscherpe waas die over diverse sequenties hangt. Ook de soundtrack verraadt de leeftijd van de film, met een constante achtergrondruis. De dialogen worden echter helder weergegeven en de mix is zeker acceptabel.

EXTRA'S
De enige extra's zijn een Fotogalerij van acht stills en een korte Trailer (2 min.)

CONCLUSIE
To Be Or Not To Be jongleert hilarische grappen, een satrische boodschap en herkenbare romantiek zoals enkel de grote Ernst Lubitsch dat kon. Bijgestaan door een uitmuntende cast levert de cineast een van de hoogtepunten uit zijn carrière af. De audiovisuele kwaliteit op dvd laat helaas te wensen over voor dergelijke klassieker en ook de bonussectie had serieus uitgediept mogen worden.