FILM
Angst Essen Seele Auf van de Duitse regisseur Werner Rainer Fassbinder gaat over een onmogelijk liefde tussen een jonge Marokkaanse man en een oudere Duitse vrouw, twee eenzame scheepjes dobberend op een oceaan van eenzaamheid en verveling die elkaar tegemoet varen en samen naar een betere horizont hopen te zeilen. Maar het Duitsland van de late jaren ’60 en de vroege jaren ’70 is niet klaar voor Ali en Emmi. Onder het fragiele laagje verdraagzaamheid en tolerantie waarmee de Duitse naoorlogse maatschappij zich heeft getooid, gaan racistische vooroordelen schuil tegen alles wat vreemd is en niet tot het eigen volk behoort. Nestbevuiler Fassbinder hangt in Angst Essen Seele Auf een ontluisterend beeld op van de verstikkende sfeer van hypocrisie, van schijnheiligheid en farizeïsme die de Duitse samenleving in die periode domineert.

Als Emmi Kurowski (Brigitte Mira), een bijna zestigjarige schoonmaakster, van haar werk naar huis terugkeert, moet ze schuilen voor een hevige regenbui. Ze stapt een cafeetje binnen dat haar al eerder was opgevallen wegens de aparte en exotische muziek die ze er vaak hoorde in het voorbijlopen en bestelt een cola. De overdreven opgemaakt dienster kan haar ogen niet geloven: haar etablissement is niet het soort gelegenheid waar oudere gepermanente volksvrouwen in een gebloemde jurk even een glaasje prik komen drinken. De gasten aan de toonbank zijn al even verbouwereerd: wat krijgen we nou? Je ziet het ze denken. De gasten blijken Marokkaanse mannen te zijn, eenzame Gastarbeiter op zoek naar wat vrouwelijk gezelschap en af en toe iets meer. Emmi raakt aan de praat met Ali (El Hedi Ben Salem M'Barek Mohammed Mustapha), een jonge Berber, lang en slank met een volle baard, vooraan in de dertig en met voldoende kennis van het Duits om een gesprek te voeren. Als het tijd is om op te stappen, stelt Ali voor om Emmi tot aan haar flat te begeleiden. Zelf vraagt ze hem binnen voor een kopje koffie als de regenbuien opnieuw toenemen en laat hem op de bank slapen als blijkt dat het te laat is om nog te voet de verre tocht naar huis te maken. ’s Ochtends stelt ze tot haar ontsteltenis vast dat ze de nacht heeft doorgebracht met een vreemde bruine man die haar zoon kon zijn.

De dag nadien stapt Emmi zonder meer het cafeetje binnen waar ze Ali vierentwintig uur eerder heeft leren kennen. Ali duikt evenwel niet op. Groot is haar verbazing als ze hem een tijd later voor de voordeur van haar flatgebouw aantreft. Er groeit iets moois tussen Ali en Emmi en hij wordt een dagelijkse bezoeker die af en toe blijft slapen. Op een ochtend wordt Emmi door de buurvrouwen aangesproken: of ze vanaf nu het trappenhuis twee keer per week wil schoonmaken want het is er de laatste tijd zo smerig? Emmi is ontzet, maar ze blijft kalm. Op haar werk brengt ze het onderwerp buitenlanders ter sprake en merkt voor het eerst dat haar blanke collega’s op een zeer denigrerende manier over Marokkanen en Turken praten. De kruidenier op de hoek deelt haar mee dat ze haar boodschappen maar elders moet doen na een klacht van Emmi over zijn onvriendelijk houding tegen Ali. De huisbaas komt op bezoek en zegt dat onderverhuren verboden is. Er is geen sprake van onderverhuring, antwoordt Emmi, Ali is mijn vriend en wij gaan trouwen. Pas als de deur achter de flateigenaar dichtvalt realiseert ze zich de consequenties van haar woorden. Maar Ali vindt het goed. Hij respecteert Emmi en is graag in haar buurt. Dus krijgt Ali voor het eerst in z’n leven een pak aangepast, koopt Emmi zich een nieuw en feestelijk toilet en stappen beiden op een regenachtige ochtend in het huwelijksbootje. Emmi’s mededeling valt evenwel in slechte aarde op haar werk. Haar collega’s verklaren haar voor gek en mijden haar gezelschap, kijken haar niet meer recht in de ogen. Ze heeft de code overtreden, ze is een hoer, een wezen van laag allooi, ze hoort er niet meer bij. Bij haar dochter en beide zoons stoot de boodschap op hetzelfde onbegrip. De jongste trapt het televisietoestel in elkaar en de beide anderen maken dat ze wegkomen: dat had je niet mogen doen, moeder zegt Albert (Karl Scheydt), de oudste, nog.

Emmi raakt compleet geïsoleerd van haar omgeving. Alleen de vrienden van Ali blijven haar nog en die wordt het leven moeilijk gemaakt met een bezoekje van de politie wegens geluidsoverlast tijdens een avondje kaarten. Ze laat evenwel de moed niet zakken, maar Ali moet met lede ogen toezien hoe Emmi onder de uitsluiting en de discriminatie lijdt. Hoe kan je dat verdragen?, zegt ze tegen Ali, maar die is aan een dergelijke situatie uiteraard gewend geraakt sinds hij voor het eerst voet op Duitse bodem zette, lang geleden. Om de negatieve sfeer te keren besluit Emmi dat ze een reisje moeten maken naar de zon. Je zal zien, zegt ze tegen Ali, daarna wordt het anders en zijn alle problemen weg. En het onwaarschijnlijke gebeurt. Na de vakantie ziet de wereld er plots helemaal anders uit: de onderbuurvrouw vraagt of ze de meubels van haar pas gescheiden zoon tijdelijk in Emmi’s keldertje mag achterlaten, de kruidenier – onder invloed van zijn vrouw die vindt dat je een trouwe klant niet zo maar aan de deur zet – informeert vriendelijk of ze een goede vakantie heeft gehad en nodigt haar uit het gesprek in z’n winkel voort te zetten, de collega’s op het werk overladen haar met roddels over de nieuwe Joegoslavische collega die ze niet kunnen luchten en haar jongste zoon komt z’n verontschuldigingen aanbieden en vraagt of mama een paar keer per week op z’n kersverse baby wil passen. De zon in Emmi’s leven keert terug. Het is weer zoals vroeger en ze doet er alles aan om die situatie te bestendigen, zelfs als dat van Ali zware aanpassingen vraagt.



In Werner Rainer Fassbinders Angst Essen Seele wordt een scalpel gebruikt om het proces van xenofobie en uitsluiting in de Duitse samenleving van de jaren ’70 zichtbaar te maken. De regisseur doet geen enkele toegeving en toont het racisme in zijn donkerste en meest mensonterende verschijningsvormen en hij geeft aan dat het niet in de eerste plaats uitsluitend tot het wapenarsenaal van rechtse extremisten en fascisten behoort, maar tot de gebruiken van elke dag van doodgewone burgers, huisvrouwen, de collega’s op het werk, de winkelier op de hoek, de kelner in het restaurant en ook de eigen kroost die in een heel ander klimaat is opgevoed. Precies dezelfde algemene mentaliteit legitimeerde destijds de nazi’s om zes miljoen Joden over de kling te jagen en de uitroeiing van zo’n 30 miljoen Slaven voor te bereiden om Lebensraum voor het eigen volk in het Oosten te creëren, aldus Fassbinder, of nog: er is eigenlijk niets veranderd, de Duitse samenleving heeft geen lessen getrokken uit het verleden, onder vergelijkbare omstandigheden is op elk moment precies hetzelfde mogelijk, zij het dat het nu om Turken en Marokkanen en andere vreemdelingen gaat, mensen met een andere huidskleur, een andere taal, andere gebruiken. Opnieuw is Werner Rainer Fassbinder pessimistisch over de gang van zaken in het naoorlogse Duitsland, een maatschappij, gebouwd op de niet tot de grond afgebroken ruïnes van een monsterlijk regime, een samenleving die opnieuw aanknoopt bij de normale gang van zaken zonder zich te beraden over de eigen verantwoordelijkheid inzake de excessen van het voormalig regime.

Vormelijk spiegelt Fassbinder zich helemaal aan het werk van de door hem bewonderde – en van oorsprong Duitse regisseur Douglas Sirk. Hij isoleert z’n personages tussen horizontale en verticale lijnen en binnen die vormen in nieuwe horizontale en verticale lijnen en vlakken, snijdt het beeld middendoor en gebruikt tegenlicht, spiegeleffecten en groteske close ups om steeds nieuwe indrukken te creëren. Soms laat hij groepen acteurs seconden lang onbeweeglijk stilstaan, alsof ze bevroren zijn in de tijd en creëert op die manier een gevoel van vervreemding, onwerkelijkheid en een gebrekkige realiteit, alsof het hier om een Griekse tragedie zou gaan met een koor dat langer dan normaal de adem inhoudt in afwachting van een tragische evolutie of een onvoorziene doorbraak. Fassbinder is in Angst Essen Seele Auf film- en theatermaker tegelijk en hij doet er alles aan om de filmkijker dezelfde benauwde ervaringen te bezorgen als de toeschouwer die in het theater veel dichter en directer betrokken wordt bij de actie op het toneel. Fassbinder maakt van de kijker een medeplichtige voyeur, een naar lucht happende mededader en duwt hem de onverbloemde realiteit zonder égards door de strot. Angst Essen Seele Auf is met andere woorden compromisloze cinema die hard aankomt. Dat de regisseur er zelf niet helemaal uit is waartoe het allemaal in een finaal stadium leidt, blijkt uit de slotscène: voor één keer krijgt een Fassbinderfilm géén expliciet en conclusief einde.



BEELD EN GELUID
Voor z’n leeftijd ziet deze film er nog uitstekend uit, mede dankzij de tijdrovende digitale correcties die zijn uitgevoerd. Zoals meestal bij Fassbinder is het kleurenpalet bont en een beetje retro en het decor Spartaans qua opbouw en aankleding en dat situeert deze film precies in zijn eigen tijdperk. Af en toe is er nog een kleine ongerechtigheid zichtbaar of een beschadiging, maar over het algemeen is er geen reden tot klagen. Het geluid staat in 2.0-stereo. De stemmen zijn goed verstaanbaar, de ondertiteling is in orde.

EXTRA'S
Als extra krijgt u de Originele Bioscooptrailer en de integrale en eveneens gerestaureerde versie van Fassbinders tweede langspeelfilm Katzelmacher uit 1969 over een groepje jonge werkloze en doelloze twintigers die hun frustraties op een jonge Griek uitwerken die in hun buurt komt wonen. Evenals Fassbinders latere films is Katzelmacher een zeer direct en harde aanklacht tegen de verstikkende huichelarij en de xenofobie in de Duitse samenleving anno 1970. De productie is met weinig middelen gemaakt, in zwart-wit gedraaid en met in de hoofdrollen Hanna Schygulla, Lilith Ungerer, Irm Hermann en Harry Baer.

CONCLUSIE
Angst Essen Seele Auf behoort zonder twijfel tot de beste films van Werner Rainer Fassbinder, zowel wat de technische als de inhoudelijke kracht van de productie betreft. Zoals in al zijn vroege werken hanteert de regisseur een zeer direct en niet mis te verstane stijl waardoor hij zich de woede van zijn landgenoten op de hals haalde wegens de zeer bewuste wijze waarop hij het zorgvuldig na W.O.II opgebouwde Duitse imago van onkreukbaarheid, deugdelijkheid en grote arbeidsethiek probeerde te beschadigen. Maar de waarheid heeft zijn prijs en Fassbinder was bereid om die te betalen. Als extra krijgt u de integrale versie van de niet perfecte, maar in elk geval altijd boeiende tweede film van Fassbinder die qua thematiek zeer nauw aansluit bij Angst Essen Seele Auf.