TV-SERIE
Berlin Alexanderplatz is Rainer Werner Fassbinders indrukwekkende verfilming van Alfred Döblins gelijknamige roman uit 1929. De regisseur noemde het ooit zijn lijfboek dat hij op z'n 14de voor het eerst las. Hoofdpersonage in film en boek is Franz Biberkopf, een karakter waarmee Fassbinder zich intens vereenzelvigt en dat hij eerder opvoerde in zijn film Faustrecht Der Freiheit uit 1975, een rol die hij overigens zelf speelde. Biberkopf is evenwel maar een excuus om het Berlijn van de jaren '20 en '30 tot leven te brengen, waardoor Berlin Alexanderplatz ten volle het predicaat stadroman verdient. De bruisende metropool doet het niet goed in de late jaren '20: er zijn meer dan 600.000 werklozen, fabrieken sluiten aan de lopende band, het aantal stakingen en protestbetogingen tegen de onmacht van de overheid is groot en in de kleine steegjes rond de Alexanderplatz, een broeinest van pooiers en hoeren, kleine criminelen en alles wat het daglicht schuwt, heerst bittere armoede en wordt honger geleden. Tegen die achtergrond wordt Franz Biberkopf vrijgelaten uit de gevangenis van Tegel na een strafperiode van vier jaar voor de moord op zijn echtgenote. Met een koffertje en zonder toekomstplannen zwaait de gevangenispoort voor Franz open en maakt de toeschouwer kennis met de zwaarlijvige en pufferige Berlijner die een vrij leven niet echt ziet zitten en liever binnen de beschermende muren van de gevangenis zou blijven. Veertien afleveringen lang volgt R.W. Fassbinder zijn doen en laten en vooral zijn verwoede pogingen om een rechtschapen en eerlijk man te worden en definitief af te rekenen met de fouten uit het verleden.

Overleven in een stad die wordt getroffen door een zware economische recessie is sowieso geen lachertje en voor een man met een beladen verleden gaan de deuren uiteraard niet zonder problemen open. Gelukkig leert hij de jonge Poolse immigrante Lisa kennen, een meisje uit een amusementslokaal dat hem een doel geeft om voor te leven. Franz gaat dasspelden verkopen op straat, maar daar blijkt weinig interesse voor te bestaan. Dan ontmoet hij Franz Hasenheide die hem engageert als straatverkoper van de Völkische Beobachter, maar zijn vrienden uit de kroeg verwijten hem het hakenkruislint om de arm en de nationaal-socialistische praatjes waarmee hij z’n dagelijks brood probeert te verdienen. Dus wordt Franz schoenveterverkoper en laat hij zich verleiden tot een avontuurtje met een klant wat tot de breuk met Lisa leidt en een eerste grote teleurstelling in zijn nieuwe leven veroorzaakt. Franz gaat terug naar af. In zijn stamkroeg leert hij vervolgens de stotteraar Reinhold kennen die hem bij z’n duistere zaakjes betrekt. Maar die liggen Biberkopf niet zo en dus raakt hij betrokken bij de criminele praktijken van de bende van Poemes die hem bijna het leven kosten. Franz heeft niet alleen zijn eed gebroken om een eerlijk mens te worden, hij mist ondertussen ook een arm.



Biberkopf maakt kennis met Mieze (Barbare Sukowa) en de zon gaat opnieuw op in zijn leven. Maar liefde brengt vaak ook leed en onvoorziene verwikkelingen en die kan hij nauwelijks de baas. Als hij een liefdesbrief aan Mieze vindt is hij doodsbang en raakt in paniek. Maar het slijt. Mieze gaat tippelen om voor hun beiden de kost te verdienen en wil een kind van Franz. Toch loopt hun relatie uiteindelijk slecht af als Reinhold, sinds lang verliefd op Mieze, de jonge vrouw verleidt en vermoordt in een bos. Bij Franz slaan de stoppen definitief door en hij wordt opgenomen in een gekkenhuis. Zijn weerstand is gebroken, de zin uit zijn leven verdwenen. Hoe kan hij decent en eerlijk zijn zonder gek te worden? Heeft hij de tegenslagen aan zichzelf te danken, aan zijn koppige aard, zijn arrogante stijl of zijn onwetendheid?

Die en nog vele andere anekdoten passeren de revue en zijn de ingrediënten van de veelzijdige en volkse bildungsroman Berlin Alexanderplatz. Het klinkt misschien allemaal een beetje gewoontjes en weinig interessant, maar R.W. Fassbinder slaagt erin om de op het eerste oog zeer diverse en weinig spraakmakende verhaalstof naadloos aan elkaar te smeden tot een bruisende en overrompelende vertelling die de toeschouwer na twee afleveringen helemaal in haar greep krijgt. Toegegeven, anno 1980 ging het allemaal nog een beetje trager dan vandaag en het is dus even wennen, maar eens u zich de karakters eigen heeft gemaakt, wordt Berlin Alexanderplatz een even intrigerende film als La Meglio Gioventù destijds of beter nog de driedelige Heimatcyclus van Edgar Reitz. Fassbinders meesterwerk is een aangrijpende studie van de menselijke aard door de ogen van een loser, een goedmenende wereldburger die jammer genoeg over een te beperkte hoeveelheid intellect beschikt om de zaken tot een goed einde te brengen; een minzaam man op zoek naar geluk en verlossing die zonder veel nadenken in steeds nieuwe hachelijke situaties terechtkomt en nooit als overwinnaar weer verschijnt; een naïef en onnadenkend schaap in en wereld vol wolven.

Rainer Werner Fassbinder gebruikt in Berlin Alexanderplatz alle door hem gekoesterde technieken om het verhaal een maximale uitstraling te geven en op elk moment voor voldoende afwisseling te zorgen opdat de nieuwsgierigheid van de toeschouwer op peil zou blijven. Al in de eerste aflevering zorgt hij voor een adembenemend spiegel-in-een-spiegel-effect met twee joden, een gedurfde truc als u beseft dat hij voor dit opus op voorhand de beslissing had genomen om de kosten te drukken door zich zoveel mogelijk te beperken tot één take per scène. Fassbinder integreert de losse collagestijl van Alfred Döblins op een vrij aantrekkelijke manier in zijn film aan de hand van flashbacks en droomscènes, innerlijke dialogen en gesprekken afgewisseld met volksliedjes, schlagers, verhaaltjes, raadsels, politieke slogans, krantenknipsels, etc. Zelf zorgt de regisseur als verteller voor het commentaar en voor de witte tussentitels op een zwarte achtergrond die de verschillende scènes van elkaar scheiden. Zoals in al zijn grote films snijdt Fassbinder ook in deze 15 en een half uur durende productie voortdurend de beelden horizontaal of vertikaal in tweeën door gebruik te maken van raamkozijnen, deurlijsten, leuningen, muren, meubelstukken, lichamen, balken en alle mogelijke attributen die daarvoor in aanmerking komen en zorgt hij voor aparte lichteffecten met spiegels, luchters, juwelen, weerlicht, reclameborden, straatverlichting, etc. Voor de hoofdpersonages doet hij een beroep op bekende namen uit zijn eigen acteursgroep: Hanna Schygulla (Eva), zijn eeuwige muze, is twaalf afleveringen lang van de partij, zij het in een kleinere rol dan ze zelf had gewild; Günter Lamprecht speelt op een indrukwekkende wijze de moeilijke rol van Franz Biberkopf, een dramatische figuur met een snel wisselend temperament, duizend verschillende gezichten en die in elke aflevering en in elke scène uitdrukkelijk aanwezig is; naast hem schittert Barbara Sukowa in de rol van Mieze, uitbundig en tegelijk ingetogen en altijd zeer precies in het karakteriseren van haar rol; Brigitte Mira is tien afleveringen lang de geëmotioneerde en zeer betrokken Frau Bast, de huisbazin van Biberkopf, een rol haar als het ware op het lijf geschreven.

Berlin Alexanderplatz was anno 1980 de duurste tv-serie ooit in Duitsland gemaakt. Voor het rechtse boulevardblad Bild van Axel Springer, niet meteen de beste vriend van Fassbinder, was dat voldoende aanleiding om de film het grootste misbaksel uit de Duitse tv-geschiedenis te noemen, waarmee de regisseur zich in goed gezelschap bevond, want Alfred Döblins roman Berlin Alexanderplatz werd door de nazi's bij hun machtsovername zonder meer verboden. Het realisme waarmee hij de ranzigheid en het verderf van de Berlijnse Alexanderplatz en haar onmiddellijke omgeving beschreef en zijn portret van de onmenselijke armoede, de woekerende criminaliteit en de algehele zedenverloedering, toonden de übermenschen liever niet aan de buitenwacht. Onder druk van de boulevardpers besloot de Duitse zender WDR in 1980 om het uitzenduur van Berlin Alexanderplatz te verschuiven van 20.30 uur naar 21.30 uur "ter bescherming van de jonge kijkers".



BEELD EN GELUID
Berlin Alexanderplatz werd oorspronkelijk op 16 mm gedraaid. Ter gelegenheid van de 25ste verjaardag van het werk is het origineel gerestaureerd voor een nieuwe vertoning. Het materiaal bleek in zeer slechte staat te zijn. Opdrachtgever WDR en uitvoerend producent Bavaria Atelier GMBH brachten 1,4 miljoen euro bijeen om de klus te klaren. Besloten werd om de film van 16 mm naar 35 mm over te zetten. Daarbij maakte men gebruik van het zgn. DFS-procedé waarbij elk beeldfragment twee keer gescand wordt met het doel alle informatie van het 16 mm negatief op de nieuwe drager over te brengen. Het resultaat is interessant en betekent een gigantische verbetering voor de beeldkwaliteit, zelfs ten opzicht van de eerste uitzending in 1980, maar het zorgt niet voor wonderen, m.a.w. het resultaat is niet perfect. De uitvergroting naar 35 mm heeft tot gevolg dat het originele materiaal wordt opgeblazen, wat ontegensprekelijk voor een zekere vertroebeling zorgt. Daarenboven waren er haast onoverkomelijke problemen omtrent de beeldfragmenten met tekstopdruk. Daarvoor maakte men indertijd van de twee beeldlagen (beeld + tekst) samen een tweede negatief dat sowieso minder scherp is dan het origineel. Bij uitvergroting naar 35 mm resulteert dat in een vermindering van de beeldscherpte met factor 3. In de gerestaureerde versie is er op die plaatsen sprake van een zekere korrelvorming en op grote plasmaschermen zelfs van uitwaaiering en duidelijk zichtbare digitale artefacten. Fassbinder draaide de film bijna compleet in de studio met spaarzaam licht waardoor Berlin Alexanderplatz haast de hele tijd een donkere film is met veel bruin en beige en brede schaduwvlekken. In 1980 klaagden de tv-kijkers dat er nauwelijks wat te zien was op hun kleine schermpjes en de vergelijkingen tussen het originele 16 mm materiaal en de gerestaureerde versie op 35 mm maakt duidelijk waarom (zie bijgeleverde boekje en extra's). Voor de soundtrack deed Rainer W. Fassbinder een beroep op klassieke invloeden (Léhar), volksmuziek, Duitse schlagers uit de jaren '20 en '30, achtergrondgeluiden uit Berlijn en voor de epiloog (aflevering 14) op de muziek van Kraftwerk.



b>EXTRA’S
Op Disk 6 krijgt u Berlin Alexanderplatz – Op de Set, een reportage van 45 minuten waarin maker Hans-Dieter Hartl een portret borstelt van Alfred Döblin en de regisseur volgt tijdens de opnamen van zijn film. Het is een waardevol en uniek document over Fassbinders begeestering en zijn niet in te tomen werklust, geïllustreerd met interessant materiaal. Berlin Alexanderplatz – De Restauratie is een documentaire van de hand van Juliane Lorenz (35 min.), de monteur van de productie en grote bezieler van de Fassbinder Foundation die zorg draagt voor de nalatenschap van de regisseur, die volledig gewijd is aan het restauratieproces en de baanbrekende technieken die zijn gebruikt om de kwaliteit van de film te optimaliseren. Vervolgens krijgt u Restauratievoorbeelden met een kijk op de kwaliteit van het materiaal vóór en na de restauratie, Filmfoto's en Setfoto's voor wie dat leuk vindt, Wat Voorafging, ca. 5 minuten niet-gerestaureerde samenvatting van de eerste afleveringen, Credits: Film en Restauratie en de uitgebreide Berlinale 2007 Trailer door Juliane Lorenz. In het bijgeleverde 52 Pagina’s tellende Boekje kan u één en ander nog eens rustig nalezen, vindt u de korte inhoud van de zes dvd's, een aantal korte teksten met biografische gegevens over de hoofdacteurs, een mooie selectie foto's uit de film, een interview met Xaver Schwarzenberger (de cameraman) en de filmografie van Rainer Werner Fassbinder.

CONCLUSIE
Berlin Alexanderplatz, de tv-serie van Rainer Werner Fassbinder uit 1980, is een must voor alle liefhebbers van het oeuvre van de Duitse regisseur. Ex-transportarbeider en loser Franz Biberkopf is de centrale figuur van de productie, maar tegelijk hangt Fassbinder ook een uniek portret op van het vooroorlogse Berlijn. Inhoudelijk is er sprake van een bonte verzameling anekdotes en verhalen die de tijdsgeest en de sfeer van de Duitse hoofdstad perfect weten te vatten. Heerlijk is bovendien het feit dat de personages het Berlijnse dialect spreken en met hun onstuimig spel de toeschouwer probleemloos aan het scherm gekluisterd houden. U moet er wel de tijd voor nemen, want Fassbinder vertelt het allemaal uitgebreid en met de nodige schmalz en passie in de loop van veertien lange afleveringen en alles bij elkaar vijftien en een half uur film. Technisch zijn er wonderen verricht om deze unieke serie in de best mogelijk omstandigheden op dvd te presenteren. Het resultaat is goed, maar niet schitterend, maar na twee afleveringen trekken wellicht andere details uw aandacht dan de soms wat wazige kleuren en de regelmatige digitale ongerechtigheden. Berlin Alexanderplatz behoort zonder twijfel tot de top van de Europese cinemaproductie.