Op 31 oktober 2001 velt het Hooggerechtshof in de Amerikaanse staat Massachussettes een hoogst opmerkelijk vonnis: vijf vrouwen die in 1691 in het plaatsje Salem zijn opgehangen na een proces wegens hekserij, krijgen gratie na jarenlange acties van hun nabestaanden. Heksenprocessen in de States, het klinkt onwaarschijnlijk, want waren die niet een uitwas van het religieus fanatisme van de Spaanse Inquisiteurs en het haast onuitroeibaar bijgeloof van de onderdrukte en uitgeperste West-Europese meute van ongeletterde boeren en slaafse handswerkers? De eerste grote groep kolonisten in New England (noordoosten van de V.S.) arriveerde omstreeks 1630. Ze kwam uit Engeland en bracht het Puritanisme – een stroming binnen de Anglicaanse protestantse kerk – mee naar de Nieuwe Wereld. De nieuwkomers noemden hun woongebied Connecticut en hun hoofdstad Boston, naar een plaats in Lincolnshire, Engeland, waar sommigen van hen geboren waren. De eerste decennia waren moeilijk: ze hadden af te rekenen met een vijandige indianenstam die hun huizen en schuren in brand stak, het vee stal en onschuldige vrouwen en kinderen vermoordde. Bovendien was het economische klimaat slecht : een gebrek aan brandhout om de bitterbitterkoude Noord-Amerikaanse winters door te komen en als gevolg van natuurrampen een voortdurende schaarste en hongersnood. Politiek en juridisch was er sprake van een vacuüm, want de Engelse koning weigerde het Handvest te tekenen dat de Amerikaanse gebieden een mate van politieke en juridische zelfstandigheid zou verlenen.

 

 

 

Het Amerikaanse platteland, een bolwerk van diehardpuriteinen en tegelijk een mannengemeenschap waar vrouwen en kinderen onderaan de sociale ladder stonden, maakte omstreeks 1690 een diepe crisis door. Onder druk van de barre levensvoorwaarden, de religieuze bekrompenheid en een open conflict over landrechten tussen twee rivaliserende families, stak er in de lente van 1691 een geheimzinnige hysterie onder het jonge volkje de kop op die de loop van de Amerikaanse geschiedenis zou bepalen. Eén van de leidende clanleden zette de nieuwbakken dominee onder druk om het oproer te bezweren: of hij zorgde voor rust in het dorp of de man van god kon zijn biezen pakken. Het gevolg was een nooit eerder geziene golf van angst en intimidatie in de naam van de allerhoogste tijdens de wekelijkse zondagmis. Sommige meisjes kregen de stuipen wanneer de dominee zijn donderpreek over hun hoofden uitbraakte, anderen gingen gillen, beven, vielen in zwijm op de grond of rolden huilend over de kerkvloer. Ze zijn behekst!, aldus een devote kerkganger, ze zijn van de duivel bezeten! Het grote woord was eruit. Bleef nog na te gaan wie de kinderen behekste en ze in de armen van de duivel dreef. Aangevuurd door een dominee die bloed (en een gratis voorraad brandhout) rook, wezen de meisjes een aantal kandidaat-heksen aan: een sukkelachtige bedelaarster, het zwarte kindermeisje van de dominee zelf, een toevallige huisvrouw die protesteerde tegen de gang van zaken. Aanvankelijk bleek één meisje aangetast door de vreemde koorts, elke dag kwamen er nieuwe bij. Na een paar weken lag de helft van het jonge volkje tussen 6 en 16 jaar deeltijds in coma in bed. Ondertussen overstroomde de gevangenis met aangeklaagden: mevrouw Nurse (Shirley MacLaine), een devote oudere dame die geen mens een haar zou krenken, de jonge zelfstandige Elizabeth Parris (Rebecca De Mornay) die aan de rand van het dorp op haar eentje woonde en zich met kruiden bezighield, een boerin wier echtgenoot gratis hout aan de dominee weigerde te leveren. In minder dan een maand beschuldigden de meisjes van Salem zevenentwintig buurvrouwen van hekserij en duivelverering. Naburige dorpen deden een beroep op hun diensten en in de wijde omgeving van Salem werden meer dan zestig vrouwen opgesloten met het oog op een proces wegens hekserij. 

 

Een hysterisch verhaal veronderstelt hysterische taferelen en die zijn talrijk in Salem Witch Trials, even talrijk als de gesel- en bloedtaferelen in Mel Gibsons The Passion of the Christ (2004), een film die veel negatieve kritiek kreeg wegens overdreven geweld en antisemitisch. Iemand doodgeselen kan blijkbaar zonder bloedvergieten of verlies van menselijke vochten, of tenminste zonder beeldmateriaal daarover dat onze zielenrust verstoort. Zijn de humanitaire rampen in ex-Joegoslavië, in Rwanda en meer recent in Soedan, waarbij honderdduizenden als honden zijn afgeslacht, zonder overdreven geweld en bloedvergieten verlopen? Wat weten wij in onze comfortabele fauteuils en gezeten voor onze geduldige beeldschermen over de bedoelingen van een opgejutte volksmeute in Iran, moordbeluste doodseskaders in Centraal-Amerika en bloeddorstige beulen in Iraakse gevangenissen? Wellicht verstoort regisseur Joseph Sargent ook menig nachtrust met zijn intense verfilming van de Salemse heksenprocessen, tegelijk is het de vraag in hoeverre hij de realiteit van toen geweld aandoet. Niet dat de werkelijkheid ons altijd even rauw onder de neus moeten worden gewreven, daarvoor zijn er uiteindelijk het Journaal en Terzake, maar ook daar waakt men er wel over geen expliciete beelden te tonen om protesten te vermijden van tweeverdieners die zich na een lange en uitslovende werkdag uitgerekend tijdens de nieuwsuitzendingen met hun kindjes bezighouden. Het Journaal als co-babysitter verdraagt uiteraard geen bloederig of gewelddadig beeldmateriaal.

 

  

 

Toch gaan discriminatie, achterstelling, foltering en genocide altijd gepaard met enig of veel geweld, fysiek of mentaal. In Salem Witch Trials richt het geweld zich eerder onrechtstreeks tegen de beschuldigden, de zgn. heksen; de echte slachtoffers zijn de meisjes, streng puriteins opgevoed en veroordeeld tot het werk in de keuken en om het huis, nauwelijks of niet geschoold en hiërarchisch lager dan de straathond die vader ’s avonds na het eten op de schoot neemt. Wat begint als een korte, gespeelde aanval van epilepsie in de kerk om aandacht te krijgen, komt binnen de kortste keren in een stroomversnelling terecht waarbij de meisjes eerst de vijanden van hun vaders aanwijzen en vervolgens de ruimere kring van lieden die een gevaar kunnen betekenen voor de samenhorigheid of de economische positie van hun familie. Het trucje heeft het gewenste resultaat, de meisjes krijgen alle aandacht, maar vervolgens de toestand weer normaliseren blijkt onmogelijk. Ook de oppositie staat machteloos. De verdenking kan op elk moment tegen haar uitgesproken worden. Er heerst een terreurregime in Salem en zelfs de plaatselijke rechter, William Stroughton (Peter Ustinov), als wettelijke arm van de Engelse gouverneur Sir William Phips (Alan Bates), kiest na een voorzichtige consultatie eieren voor z’n geld en speelt het spelletje mee, want één ijlende tiener is voldoende om ook hem aan de galg te brengen. Het is moeilijk om je voor te stellen hoe men een dergelijke kwalijke ontwikkeling een halt toeroept. Daarvoor wordt in een fictiefilm in het slechtste geval gebruik gemaakt van een deus ex machina, een oplossing die als het ware uit de lucht komt vallen. Die methode had men in Salem niet nodig, want gelukkig was er minstens één inwoner die de nodige creativiteit opbracht om de cirkel te doorbreken. Het Engelse gezag zag zich nl. verplicht om in te grijpen als gevolg van een zorgvuldig opgezette list. Het puritanisme werd de kop ingedrukt en de weg vrijgemaakt voor een statenbond volgens het recept van de Franse Revolutie.

 

Tussen de vele onbekende namen van de uitgebreide cast zitten een paar pareltjes die niet onvermeld mogen blijven: Shirley MacLaine, 68 jaar oud op het moment van de opnamen, zet een zeer geloofwaardige vrome puriteinse vrouw neer die begaan is met het lot van de slachtoffers, maar die tot op het einde in de goedheid van een medelijdende god én de legitimiteit van de beschuldigingen blijft geloven. Ze wordt nooit kritisch, ze tast de grenzen van haar geloof niet af. Dat zou ook onmogelijk zijn in een gemeenschap die de bijbel als leidraad gebruikt, niet alleen voor het geestelijk welzijn, maar evenzeer voor maatschappelijke en juridische vraagstukken. Wat dat betreft vertoont de 17^de eeuwse puriteinse gemeente van Salem heel veel overeenkomsten met hedendaagse moslimgemeenschappen. Peter Ustinov als de plaatselijke rechter heeft geen hoge dunk van de puriteinen in Salem. Het lijkt er dan ook op dat hij dat varkentje wel zal wassen, maar hij bedenkt zich: hij wil zijn leven niet riskeren voor een dergelijke bizarre zaak. Hij zwicht voor de overmacht, hij is het er niet mee eens, maar het lijkt erop alsof hij heel erg zijn best doet om zichzelf te overtuigen en zijn geweten te sussen. Ustinov acteert met zijn gewoonlijke flair en als tachtigjarige lijkt hem dat nog uitstekend af te gaan. Minder bekend bij het grote publiek, maar daarom niet minder belangrijk wegens een interessante filmcarrière van ruim vier decennia, is Alan Bates (de Britse schrijver Basil in Zorba de Griek uit 1964). Hij geeft gestalte aan de Engelse gouverneur Sir William Phips en ook al ziet hij er niet uit onder die wansmakelijke witte pruik en laveert hij een tijdlang tussen wuftheid en onverschilligheid, toch zal hij in de laatste minuten van dit drama uitgroeien tot het morele geweten in een voor de Verenigde Staten van Amerika historisch tijdsgewricht, zelfs al beseft de scherpzinnige kijker dat het allemaal anders had kunnen lopen in Salem indien de Engelse gouverneur vanaf het begin orde op zaken had gesteld.

In Salem Witch Trials hanteert regisseur Joseph Sargent een breed kleruenpalet: de kerkscènes zijn bijna kleurloos dank zij de eentonige tinten van de kleren van de gelovigen. De buitenscènes bij daglicht zijn gewikkeld in realistische en lichtere tonen. Daarvoor moet dan wel het landschap zorgen, het zonlicht en het weinige wit en beige in de toiletten van de puriteinen. Voor de rest is dit een vrij donkere miniserie met heel veel nachtelijke scènes waarin bruin, grauw en staalblauw de boventoon voeren. Het zwartniveau is redelijk tot goed, de donkere scènes worden jammer genoeg geplaagd door vertroebeling en uitwaaiering van de kleuren waardoor de details heel vaak verloren gaan. Het geluid wordt in een stereo- en in een 5.1 unwrapped-versie gepresenteerd waarbij de 5.1-track de voorkeur geniet in geval u de hysterische buien van de jonge meisjes extra wil laten opvallen. Toch blijft het surroundeffect voor de rest eerder beperkt en concentreert het geluid zich hoofdzakelijk op de voorste kanalen. Het stereo-effect is stevig.

In Salem Witch Trials gaat het er bij momenten heftig aan toe. De hysterie van de jonge inwoners wordt dik in de verf gezet en het had beslist wat minder nadrukkelijk gekund, tegelijk is het precies het volgehouden mysterieuze en onverklaarbare gedrag van de meisjes dat voor het klimaat van terreur zorgt waardoor de puriteinse Salemse gemeenschap meegezogen wordt in een vloed van godsdienstwaanzin die een aantal figuren fataal wordt. Gelukkig hebben de makers naar sociaal-maatschappelijke verklaringen gezocht voor dit bizarre drama en laten ze de kijker niet in de waan dat het hier om hekserij of bezetenheid zou gaan. De uitkomst van de Salem Witch Trials is geen verrassing, de gevolgen voor het Amerika in wording waren dat zo veel meer.