Regisseur Max Färberböck maakte in 1999 het boeiende Aimeé & Jaguar over een Joodse vrouw die tijdens de Tweede Wereldoorlog een valse naam aanneemt en besluit om in Berlijn het einde van de oorlog af te wachten, ondanks een opsporingsbericht van de Gestapo. Sindsdien was de Duitse regisseur niet meer bij een belangwekkende productie betrokken, tot hij vorig jaar besloot om Anonyma – Eine Frau in Berlin te verfilmen naar het dagboek dat een onbekende vrouw bijhield kort na de bevrijding van Berlijn door de Russische troepen en dat in 2003 in Duitsland voor het eerst gepubliceerd werd. Het boek bracht een schandaal teweeg, maar het groeide ook uit tot een bestseller. Het is niet bekend wie Anonyma was. Men weet wel dat het om een journaliste ging die lange tijd in Londen, Parijs en Moskou verbleef en die verschillende talen sprak.

 

 

Het dagboek van Anonyma gaat over een van de zwartste pagina’s uit de Duitse naoorlogse geschiedenis, nl. de beestachtige manier waarop de Russische soldaten de vrouwen en meisjes van Berlijn (maar evenzeer in andere Duitse én Oost-Europese steden) mishandelden en verkrachtten bij hun intocht. Voor de Russische soldaten – van wie de meerderheid al meer dan drie jaar onderweg was – waren niet alleen geld, goud, sierraden, huisraad en kunstvoorwerpen een vorm van buit na een lang en uitputtend offensief, maar ook vrouwen en jonge meisjes vielen hen ten prooi als een welverdiende oorlogstrofee. Na de oorlog kwam wat er in die eerste dagen en weken was gebeurd in de taboesfeer terecht, want vrouwen en meisjes schaamden zich tegenover hun echtgenoten en geliefden voor wat ze allemaal hadden meegemaakt: dagelijkse verkrachtingen, vaak meerdere malen na elkaar, waren schering en inslag. De slachtoffers pasten zich aan, leerden leven met het dagelijkse geweld waartegen ze nauwelijks iets konden ondernemen, want het officiële gezag was weggeveegd en de Russische legerleiding – die niet onderdeed voor de gewone soldaat - deed niets om de misbruiken te voorkomen. Anonyma was één van de vrouwen van Berlijn die probeerden om te overleven. Na enkele dagen van nachtelijke overweldiging wendde ze zich tot een Russisch officier met het verzoek om haar en haar vriendinnen te beschermen tegen de voortdurende verkrachtingen. De respons was aanvankelijk lauw, maar uiteindelijk slaagde ze in haar plan: een verhouding met een Russische officier in ruil voor bescherming. Het overkwam misschien wel de meerderheid van de Berlijnse vrouwen en toen de situatie stabiliseerde maakte de roes van de vrede plaats voor schaamte en berouw.

 

 

Regisseur Max Färberböck schreef zelf het scenario voor z’n film en vulde de getuigenis van Anonyma aan met fragmenten uit dagboeken van andere Berlijnse vrouwen in gelijksoortige omstandigheden. Met 126 minuten neemt hij ruim de tijd om alle aspecten van de verwoeste, bezette en getiranniseerde Duitse hoofdstad in beeld te brengen. De reconstructie van Berlijn anno 1945 is indrukwekkend. Voor de prachtige straatopnamen verplaatste de regisseur z’n camera naar een stadje in Neder-Silezië (Polen), voor de andere opnamen deed hij een beroep op de decorafdeling in de MMC Studio’s in Hürth, Westfalen (Duitsland). Qua sfeer en tijdskader is de opdracht dan ook zonder meer geslaagd, waarbij kostumering en grime zeer realistisch uitgevoerd zijn. Jammer genoeg is Anonyma – Eine Frau in Berlin inhoudelijk veel minder spannend, waarmee bewezen wordt dat een goed en intimistisch (dag)boek niet noodzakelijk dezelfde indruk maakt op het witte doek. Anonyma’s dagboekfragmenten vallen op door hun levendige taalgebruik en precies daarin schuilt de kracht van het werkje dat als één tussen de vele dagboeken uit die tijd gekenmerkt wordt door een eerlijke en haast nonchalante toon. Het was die toon die aanvankelijk het Duitse publiek shockeerde, maar die bij vele anderen de mogelijkheid tot inleving mogelijk maakte. Op film is het effect evenwel niet vergelijkbaar en gaat er veel van de intimiteit en de kleine pijn verloren.

 

 

Max Färberböck heeft de moeilijke keuze tussen het bejubelen van de bevrijder (het Russische leger) en het veroordelen van de misbruikers (de Russische soldaten) niet durven maken. Het is een dilemma dat hij niet efficiënt heeft opgelost. Bijgevolg komt het fundamentele intrige van de film niet tot volle wasdom en blijft de keuze van Anonyma om hulp te zoeken in ruil voor seks ergens hangen tussen noodzaak en gemak, te meer omdat het er in het huis van haar hospita “Witwe” meestal vrij comfortabel en rustig aan toe gaat. Nina Hoss die de rol van Anonyma speelt gaat bovendien nooit echt voluit, niet in de ene en ook niet in de andere richting. Haar spel is ingehouden en gespeend van grote emotie en dat leidt ertoe dat het voor de toeschouwer moeilijk is om zich in te leven en zich te vereenzelvigen met het ware drama van de slachtoffers. Een gemiste kans, zeer zeker, want wij kunnen ons niet voorstellen wat het betekent dat je moeder, je zusje, je vrouw, je verloofde of het lieftallige buurmeisje dagen- en wekenlang opgejaagd worden als wild en elke dag en nacht verkracht door een bende ruwe en ongemanierde bruten. Dát gevoel heeft Max Färberböck niet in z’n film kunnen stoppen en het hoeft dan ook niet te verbazen dat de tv-film bij z’n release in Duitsland nog nauwelijks golven veroorzaakte.

 

 

Irm Hermann, bekend van ontelbare Fassbinder-films en ondertussen uitgegroeid tot één van Duitslands grootste actrices met meer dan 130 films achter haar naam, is de “Witwe” (weduwe), het burgervrouwtje dat goed voor zichzelf zorgt én voor de meisjes die in haar deels gebombardeerde huis samenleven. Daartoe flirt ze vrij openlijk met de Russische officieren die ze met open armen in haar salon ontvangt, want meestal brengen ze noodzakelijke levensmiddelen en sterke drank mee die in het verwoeste Berlijn bijna onvindbaar zijn. In huize “Witwe” lijdt men geen honger, zolang de meisjes de situatie precies in weten te schatten. Irm Hermann (Händler Der Vier Jahreszeiten, 1971) is krachtig en overtuigend in haar spel en ze weet het karakter van de inhalige weduwe zeer precies neer te zetten. Interessante rollen zijn er ook voor Viktor Zhalsanov als de Mongoolse lijfwacht van de Russische officier Andreij Rybkin, gespeeld door de indrukwekkende Russische steracteur Yevgeni Sidikhin, en voor Juliane Köhler als Anonyma’s vriendin en die u beslist herkent als Lilly Wust uit Aimée & Jaguar, als Jettel Redlich uit Nirgendwo In Afrika (2001), als Eva Braun uit Der Untergang (2004) en als Claire uit Novembermond (2008).

Anonyma – Eine Frau In Berlin is wél prachtig van beeld. De tinten zijn vaak getemperd, maar de manier waarop het straatbeeld kleur is gegeven is indrukwekkend. Veel grauw en grijs en mist op de achtergrond met zeer realistische decors die de precaire situatie perfect illustreren. In de binnenopnamen is er op dezelfde manier voorzichtig gebruik gemaakt van kunstlicht om de sfeer en de toon van toen te benaderen: veel tinten van bruin en soms beige met donkere schaduwen, af en toe bijna kleurloos. Desondanks blijven de details altijd zichtbaar. De technische afwerking is uitstekend zonder ongerechtigheden. De muziek is van de hand van Zbigniew Preisner die eerder tekende voor La Double Vie De Véronique (1991), Trois Couleurs van Krzysztof Kieslowski en ook voor The Island On Bird Street (1997), een film die zich in dezelfde periode afspeelt. De 5.1-geluidstrack doet het heel goed tijdens de ontploffingen en beschietingen en typeert m.a.w. perfect de sfeer.

Qua de extra’s wordt u getrakteerd op een Originele Bioscooptrailer, een ruime The Making Of Anonyma (21 min.), waarin veel informatie over het dagboek en de aanpak van de regisseur is verwerkt, in Behind The Scenes (16 min.) krijgt u een ruime kijk op de locaties in Polen en de indrukwekkende ombouw van het straatbeeld; ter kennismaking is er nog een Interview with Director Max Färberböck (7 min.).

Anonyma – Eine Frau In Berlin kan ondanks het zware en beladen thema de toeschouwer niet echt overtuigen. Regisseur Max Färberböck grossiert in prachtige decors en weet zeer precies de tijdsgeest te vatten, maar zijn hoofdpersonages beklijven nauwelijks en nodigen op een enkele uitzondering na niet uit tot inleving en medeleven. Anonyma lijkt meer op een goedgestoffeerde en zakelijke documentaire dan op een onderhoudende bioscoop- of tv-film met dit verschil dat een documentaire zelden langer is dan 50 à 60 minuten, in uitzonderlijke gevallen 90 minuten, maar nooit meer dan twee uur. Het gevolg is een zekere langdradigheid met herhalingen en valse emotie om de boel bij elkaar te houden. Jammer, want het thema is opzienbarend genoeg voor een aangrijpende verfilming.