Al in 1809 kreeg Beethoven de toezegging met betrekking tot de feestelijke mis ter gelegenheid van de aanstelling van aartshertog Rudolph van Oostenrijk tot aartsbisschop in Olmütz (Moravië). Dat betekende dat de componist ruim de tijd had om zich voor te bereiden en de opdracht tot een goed einde te brengen. Gezien z’n beperkte ervaring stortte hij zich op grote religieuze werken van voorgangers en tijdgenoten met het oog op een grondige voorstudie en in een later stadium bestudeerde hij zelfs religieuze muziek uit kloosters en abdijen. Maar de aanstelling tot aartsbisschop ging in 1811 niet door wegens Rudolphs weigering. In z’n magistrale Beethoven-biografie (De Bezige Bij, 2009) zegt Jan Caeyers daarover: de weigering … had niet te maken met een gebrek aan religieuze overtuiging, maar met het feit dat de aartshertog zich nog niet geroepen voelde zich in dit hogere ambt te storten. Aanvang 1819 kwam Beethoven ter oren dat Rudolph z’n ambt in maart 1820 uiteindelijk toch zou aanvaarden en dus begon hij aan de eigenlijke compositie met voorop het Kyrie, gevolgd door het Gloria. 12 maanden moesten ruim volstaan om de vijfdelige mis af te werken, maar de voortgang stokte en het muziekstuk explodeerde: van drie kwartier (de normale duur in die tijd) tot anderhalf uur, waardoor al gauw bleek dat de afleveringsdatum niet zou worden gerespecteerd. Het is typisch voor Beethoven dat hij het grootste belang hechtte aan artistieke kwaliteit en ondertussen uit het oog verloor dat het hier ging om een opdracht met zeer ruime uitstraling, die bovendien van doorslaggevend belang kon zijn voor zijn ev. benoeming tot kapelmeester in Olmütz. Pas eind 1819 informeerde hij de aartshertog in een brief over de stand van zaken en gebruikte o.a. als smoesje de problemen met zijn gezondheid en met zijn personeel. Rudolph had een onderhoud met Beethoven, onder vier ogen én jammer genoeg zonder de zgn. conversatieschriftjes die de componist sinds z’n verergerde doofheid gebruikte om met de buitenwereld in contact te treden (waardoor niets uit het onderhoud is overgebleven). Kort daarop verving de aartshertog de Missa Solemnis door de Mis in Bes van Hummel en het Te Deum van Preindl. De benoeming tot kapelmeester ging aan Beethovens neus voorbij, want de aartsbisschop voelde zich niet gebonden door z’n eerdere belofte.

 

Uiteraard ging dat alles voor Beethoven met heel veel prestigeverlies gepaard aan het hof en in aristocratisch kringen in en om Wenen. Begin 1820, nog voor de kroning van Rudolph, bood de componist de partituur van de Missa Solemnis aan z’n uitgever in Bonn aan met de suggestie dat het muziekstuk weldra zou worden uitgevoerd (waarvan hij ondertussen wist dat dat niet het geval was), waardoor hij een hoge prijs hoopte te krijgen, maar in Bonn trapten ze daar niet in. Inmiddels gingen de werkzaamheden aan de Missa Solemnis nog nauwelijks voort, want Beethoven was met andere dingen bezig, o.a. met de Diabelli-variaties waaraan hij in dezelfde periode ongeveer even lang werkte, maar ook met pianosonates en minder grote stukken die meteen of in elk geval gemakkelijker geld in het laatje brachten. Beethoven schreef in latere jaren zijn uitgevers in Leipzig en Berlijn aan en noemde de Missa Solemnis bij die gelegenheid zijn allergrootste meesterwerk, maar als gevolg van bewuste vertragingsmanoeuvres en voortdurend wijzigende verkoopsstrategieën (die de componist overigens zelf bedacht) zou het nog jaren duren, nl. tot in 1827, vooraleer de partituur op de markt kwam. De Missa ging eerder al, nl. in oktober 1824, in première in Sint-Petersburg, wat de componist niet in dank werd afgenomen door zijn stadsgenoten in Wenen, maar o.a. het Kyrie, het Gloria en het Agnus Dei waren al eerder in Wenen uitgevoerd, o.a. tijdens de première van Beethovens Negende Symfonie.

 

De Missa Solemnis, Opus 123 is een groots werk dat het niveau van een reguliere mis vele malen overstijgt. Tegen de tijd dat Beethoven ze componeerde was de kennis over hoe een dergelijk religieus muziekstuk werd geschreven zo goed als uitgestorven in de Oostenrijkse hoofdstad. Zelfs Haydn gebruikte muziek die eerder in een concertzaal of een theater thuishoorde om z’n missen te stofferen. Beethoven was zich daar zeer van bewust, maar als humanist én gelovige voelde hij zich niet geroepen om de oude stijl in ere te herstellen, wél voor een verinnerlijking van het materiaal op basis van de misteksten, vertrekkende vanuit zijn grote respect voor de natuur en de schepping. De Missa Solemnis begint met het Kyrie voor orkest, koor en vier solostemmen, gevolgd door een indrukwekkend Gloria, een barok en pathetisch muziekwerk dat de grootste concentratie vergt van de uitvoerders. Het Credo zet in met trompetten en probeert de intensiteit van het Gloria te overklassen. Het Sanctus en Benedictus is een rustige compositie en begint met donker aangezette violen en cellos. Vervolgens komen de trompetten in beweging, ingehouden en voorzichtig. Na ruim een uur sluit het even rustige Agnus Dei bijna naadlos op het Sanctus en Benedictus aan. De basstem neemt het voortouw en zingt rustig het dat de zonden van de wereld wegneemt, in het volgende fragment gesteund door de alt en de tenor.

 

De live-opname op deze dvd is op 13 en 14 februari 2010 in de Semperoper in Dresden geregistreerd, 25 jaar na de heropening van het theater, en precies 65 jaar na het Britse bombardement op de Duitse stad aan de Elbe waarbij minstens 22000 inwoners omkwamen. Uit respect voor het historisch moment is er geen applaus, niet vooraf, maar ook achteraf niet, want het publiek – o.a. de voormalig Russische president Michail Gorbatsjov herkent u op het balkon – gaat gewoon staan terwijl voor de tv-kijker de titels over het scherm rollen. De vijf onderdelen van de Missa Solemnis worden kort in witte letters aangekondigd en de mistekst kan u in het Latijn, maar o.a. ook in Engelse, Duitse en Franse vertaling volgen (hoewel we daarvan het nut niet meteen inzien). Voor de opname is gebruik gemaakt van een tiental camera’s, waardoor u tijdens de uitvoering van Beethovens Missa Solemnis voldoende visuele prikkels krijgt en de film gemakkelijk zonder onderbreking kan bekijken. Vooral de camera die achter het koor is opgesteld geeft een prachtig indruk van de opstelling van de muzikanten en de architectuur van de Semperoper, terwijl de beelden vanuit de zaal een interessant overzicht bieden van de opstelling van het Sächsischer Staatsopernchor, de Staatskapelle Dresden en de vier solisten op het immense podium. De microfoons zie je af en toe hangen zonder dat het voor een storend effect zorgt, maar de losse camera’s voor de close-ups hebben we niet één keer opgemerkt.

 

Christian Thielemann geldt als één van de grootste dirigenten van zijn tijd. Hij is een autoriteit inzake muziekuitvoeringen van Wagner, Bruckner en Strauss. Op z’n negentiende trad hij in dienst bij de Duitse Opera in Berlijn en deed o.a. ervaring op als assistent van Herbert von Karajan. In 1997 werd hij algemeen muziekdirecteur van de Duitse Opera in Berlijn, maar na een conflict met de Staatsoper Unter den Linden over subsidies, ging hij in 2004 aan de slag bij de Münchner Philharmoniker en vanaf 2009 bij de Sächsische Staatskapelle in Dresden. Tussendoor dirigeerde hij regelmatig tijdens de festivals in Bayreuth en Salzburg en trad op als gastdirigent in Bologna en Wenen, in het Royal Opera House in Londen en in de Metropolitan Opera in New York. Anders dan zijn collega’s gebruikt Thielemann geen dirigeerstokje, maar stuurt hij koor en orkest met subtiele bewegingen van z’n beide handen. Het is een aparte en een beetje een ongewone manier van doen, maar de zangers en muzikanten schijnen ermee vertrouwd te zijn.

 

Koor en orkest zijn uitstekend op dreef tijdens deze uitvoering. Vooral tijdens de rustige passages leveren de cello’s en traverso’s uitstekend werk en krijgen ze de volle aandacht van de camera. De solopartij voor viool tijdens het Sanctus is bloedmooi en komt alleen in de wat luidere interventies van het orkest in de verdrukking. Het koor manoeuvreert zich behoorlijk door de soms aartsmoeilijke partituur van Beethoven en de muziekjournalist van Die Zeit, aanwezig in de zaal, meende: Thielemann vermijdt grote overweldigende gestes en zet in op innerlijke dramatiek en vloeiende bewegingen. Hij kiest voor mooie lijnen en een warme grondklank, maar heeft weinig aandacht voor details. Soms klinkt het orkest nogal hol en is er bij de uitstekende solisten meer sprake van geloofsgloed dan bij het koor en het orkest. En nog: deze uitvoering van de Missa Solemnis was geen Beethoven-openbaring zoals door iedereen verwacht. Thieleman is als Beethoven-kenner niet boven alle twijfel verheven. Maar dat zijn opmerkingen van een specialist en de gemiddelde Beethoven-liefhebber/kenner zal daarvan weinig last hebben tijdens het bekijken en beluisteren van deze dvd, want wat er ook van zij, de uitvoering is meer dan behoorlijk en ze wordt alleen maar beknot door de beperkingen van het medium en ev. het homecinemasysteem.

 

Over de kwaliteiten van de solisten bestaat in elk geval geen twijfel, want die zijn stuk voor stuk uitstekend, ook al gaat het om namen die bij ons niet meteen een belletje laten rinkelen, maar ook ten tijden van het IJzeren Gordijn was menig liefhebber er zich van bewust dat er in Oost-Europa heel veel goed opgeleid talent voorhanden was. De Bulgaarse sopraan Krassimira Stoyanova kreeg in 2009 de titel van kamerzangeres aan de Weense Staatsopera en haar interpretatie is tegelijk ingehouden en krachtig. De Litouwse mezzosopraan Elina Granaca, vaak te gast in de Weense Staatsopera en op het festival van Salzburg, heeft een mooie warme stem en een krachtig geluid. Ze treedt ook vaak op in Covent Garden, the Met en andere bekende operahuizen. Michael Schade is van Canadese afkomst en wordt algemeen beschouwt als één van de belangrijkste hedendaagse tenors inzake muziek uit de 18de en 19de eeuw. De Duitse bass Franz-Josef Selig is vooral bekend voor z’n Wagner-uitvoeringen en als bas-profondo in Mozart-opera’s.

 

Aan de beeldkwaliteit is de grootste zorg besteed. Er is niet alleen sprake van een gevarieerde afwisseling om het kijkcomfort te bevorderen, de opnamen zijn bovendien altijd scherp en gedetailleerd en het kleurenpalet wordt gedomineerd door het beige van de concertruimte, de zwarte en witte tinten van kostuums en jurken tussen het bruin, zilver en goud van de instrumenten en het zachte donker van de verduisterde concertzaal met z’n sierlijke balkons. Het geluid kan u instellen op PCM stereo of DTS, maar het verschil komt alleen de instrumenten ten goede, want het koor zit voortdurend vooraan met de sopraan- en basstem van de solisten gedeeltelijk via de achterste kanalen, resp. links en rechts van de kijker. Omdat het hier om een live-registratie gaat, is het afbakenen van de verschillende geluidsbronnen niet evident en dat valt nogal eens in het nadeel van de vrouwenstemmen in het koor uit. Soms zie je ze als vissen naar lucht happen en komt de eerste aanzet maar moeilijk uit de geluidsboxen. Ook de mannelijke solisten (tenor en bas) hebben het soms moeilijk om zich staande te houden t.o.v. sopraan en mezzo-sopraan. Het zijn kleine tekortkomingen die niet te vermijden zijn in dit soort projecten, ook al kan men tijdens de mixage nog het een en ander corrigeren.

Als extra zijn er een aantal Andere Trailers voor klassieke uitvoeringen op dvd.

 

Beethovens Missa Solemnis, uitgevoerd in de Semperoper in Dresden op 13 en 14 februari 2010 door de Staatskapelle Dresden en het Sächsischer Staatsopernchor o.l.v. Christian Thielemann is een indrukwekkende HD-opname. Houd er wel rekening mee dat het hier om een NTSC-formaat gaat.