In augustus 1939 start op de Drentse heide, ten noorden van het dorp Westerbork (NL), de bouw van een zgn. Centraal Vluchtelingenkamp Westerbork voor mensen die vanuit Duitsland de Nederlandse grens zijn overgestoken op zoek naar een veilig toevluchtsoord. Het gaat voornamelijk om joden die sinds het aantreden van het naziregime gepest en gediscrimineerd worden. Eerder, op 15 december 1938 – kort na de Kristallnacht (van 9 op 10 november 1938) - sloot de Nederlandse regering de grens voor deze zgn. ongewenste vreemdelingen om de relaties met Duitsland niet te verstoren. Na de bezetting maken de Duitsers dankbaar gebruik van de infrastructuur van Westerbork en transformeren het tot er een doorgangskamp van voor joden, zigeuners, verzetslui en homo’s. 107.000 mensen zullen vanuit Westerbork per trein naar de vernietigingskampen in het oosten gevoerd worden en slechts 5000 onder hen keren na de oorlog terug. Anne Frank en haar familie vertrokken met een van de laatste transporten uit Westerbork naar Auschwitz en ook Etty Hillesum, schrijfster van Het Denkend Hart van de Barak zat er opgesloten in afwachting van haar deportatie naar Auschwitz.
 

 

 

De zgn. Breslauer Beelden is een verzameling van elf korte filmpjes die de kampgevangene Rudolf Breslauer in Westerbork maakte voor Albert Konrad Gemmeker, die er tussen 1942 en 1945 als kampcommandant optrad. Breslauer was een Duitse jood, geboren in München en opgeleid tot kunstfotograaf, die in het najaar van 1938 besloot om naar Nederland uit te wijken. Hij werkte er in drukkerijen in Leiden en Utrecht en kort na de Kristallnacht kwamen ook z’n vrouw en drie kinderen naar Nederland, waar ze in 1942 onderdoken en na verraad naar Westerbork werden gebracht. Wellicht in de hoop de deportatie van z’n gezin te vermijden, ging hij aan de slag als kampfotograaf en maakte deze korte filmpjes over het alledaagse leven van de onfortuinlijke bewoners. Waarom Gemmeker hem daartoe de opdracht gaf is nooit aan het licht gebracht – ook niet tijdens het proces dat in 1945 tegen hem is gevoerd – maar wellicht wilde hij zijn Duitse broodheren imponeren, want het kamp in Westerbork, waar nooit mensen zijn gefolterd of ter dood gebracht, was een bolwerk van economische activiteit en dus een steunpilaar voor de wankelende Duitse positie op dat terrein. Maar misschien voelde Gemmeker wel nattigheid en wilde hij zich indekken in geval het 1000-jarige rijk voortijdig ten onder zou gaan en wat dat betreft heeft hij geluk gehad, want het beeldmateriaal van Breslauer pleit de kampcommandant in elk geval vrij van misdaden zoals die in andere kampen schering en inslag waren, waardoor hij tegen een zeer milde straf van 10 jaar opsluiting aankeek.
 

 

 

De Breslauer Beelden wijken af van wat bekend is over de behandeling van joden en andere medegevangenen in de beruchte concentratie- en vernietigingskampen in Duitsland en Polen en worden ondersteund door de getuigenis van overlevenden. Beseffend dat de maker van de filmpjes onder direct toezicht stond van de kampcommandant, blijft de indruk bestaan dat de leefomstandigheden er redelijk tot goed waren. Bovendien heeft het meeste materiaal betrekking op de activiteiten van de inmates in de werkhuizen van het kamp: de wasserij en strijkerij, de meubelmakerij, de afdeling waar kinderspeelgoed werd gemaakt, de boerderij, de schrootafdeling en alle andere afdelingen tonen een vrij normale samenleving, weliswaar achter schrikdraad, maar de sfeer is – gezien de omstandigheden - onmiskenbaar ontspannen en zelfs gemoedelijk in tal van opnamen met lachende en zich normaal gedragende mensen. Voorts zijn er een aantal opnamen van arriverende en vertrekkende treinen, maar nergens is er sprake van zichtbaar geweld en/of mishandelingen en publieke terechtstellingen. Het was altijd rustig in het kamp, zegt een van de getuigen, er waren geen opstanden of rellen, soms was het voedsel karig, maar over het algemeen heerste er rust en orde. De houding van de Duitsers was bovendien zeer bizar, want zieken en gewonden werden in het eigen ziekenhuis opgenomen, soms zelfs geopereerd en weken lang verzorgd en daarna op transport gezet naar Theresiënstadt of Bergen-Belsen, waar ze zonder uitzondering werden vergast en verbrand.
 

 

 

Opnamen van de barakken waarin de gevangenen gehuisvest waren zijn er niet. In het commentaar wordt gesproken over hachelijke levensomstandigheden, maar gezien de gezonde indruk die de meeste mensen in de filmpjes maken, is die bewering minstens twijfelachtig, zij het dat Westerbork uiteraard voor de meesten onder hen het voorgeborchte was van de hel die hen na het oplijsten en het transport naar het oosten te wachten stond. Wat dat betreft is het beeldmateriaal misleidend, ondanks de opnamen van goedlachse jonge vrouwen tijdens de wekelijkse gymnastieksessie, de ludieke cabaretavonden en de druk bijgewoonde voetbalmatch op zondagochtend, want alleen al tijdens zijn verblijf in Westerbork stuurde kampcommandant Albert Konrad Gemmeck, door de getuigen als minzaam en redelijk bestempeld, zo’n 80.000 joden en andere gevangenen naar vernietigingskampen in het oosten. De Breslauer Beelden zijn uniek, want in geen enkel ander nazikamp zijn dergelijke opnamen gemaakt tijdens de oorlog, maar zoals een getuige het verwoordt: het zijn betrouwbare beelden van een schijnwereld.
 

 

In de 39 minuten durende documentaire komt o.a. Chanita Moses aan het woord, de dochter van Rudolf Breslauer. Ze was destijds 10 jaar oud en van haar gezin is zij de enige die het heeft overleefd. Ondertussen woont ze al vele jaren met haar eigen gezin in Israël en de confrontatie met Kamp Westerbork en vooral met de ambtswoning van Gemmeker roept gemengde gevoelens bij haar op. Ze is in Nederland voor de herdenkingsplechtigheid in Kamp Westerbork, net zoals haar toenmalig vriendinnetje Henny Dormits, die samen met Chanita Moses te zien is in Breslauers Beelden tijdens een protestantse eredienst in het kamp. Zij en haar familie hebben de kampen wel overleefd dankzij vervalste dooppapieren die een gereformeerde dominee ter beschikking stelde. De documentaire wordt aan elkaar gepraat door de Nederlandse journalist Rob Trip, ex- Veronica en ex-Nova, die de beelden in hun context plaatst en interessante gesprekjes voert met Chanita Moses, Henny Dormits en Dirk Mulders, de directeur van het Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Uiteraard bevat de disk ook het integrale beeldmateriaal van Rudolf Breslauer.
 

 

Het beeldmateriaal van Rudolf Breslauer is uiteraard gedateerd. Het is gerestaureerd en bevat dus weinig ongerechtigheden, maar de onscherpe en troebele opnamen van de maker én de niet te herstellen grove beschadigingen moet u er voor lief bijnemen. De recente opnamen zijn zo goed als perfect met natuurlijke kleuren en een goede detaillering.

 

Op disk 2 krijgt u het Interview met Chanita Moses (16 min.), het Interview met Henny Dormits (16 min.), het zgn. Meisje in de Kerkdienst, en het Interview met Dirk Mulders (14 min.). Ter gelegenheid van de jaarlijkse herdenking van de bevrijding van het kamp op 12 april 1945 door Canadese militairen, maakte de NOS een uitgebreid en intimistisch tv-verslag dat hier als Herdenking Kamp Westerbork 2010 (25 min.) is toegevoegd.
 

 

Kamp Westerbork, De Film is een documentaire over de zgn. Breslauer Beelden, opnamen die in het Nederlandse doorgangskamp voor joden zijn gemaakt tijdens de Duitse bezetting. De getuigenissen zijn sterk, met interessant commentaar van Rob Trip. De zwart-witopnamen van Rudolf Breslauer zijn tegelijk uniek en indrukwekkend.