FILM
1993 was een uitstekend jaar voor Steve Zaillian. Hoe kan het ook anders als je je eerste Oscar wint? Ironisch genoeg kreeg de scenarist de prijs voor de verkeerde film. Niet dat er veel mis is met zijn werk in Schindler's List, maar in een andere prent, een film die hij bovendien zelf regisseerde, stijgt een van de beste schrijvers in Hollywood pas echt boven zichzelf uit De film in kwestie is Searching for Bobby Fisher, gebaseerd op een biografisch verhaal van Fred Waitzkin, waarin die uit de doeken doet hoe zijn zoon Josh het schopte tot een van de meest getalenteerde schaakspelers onder de tien jaar in de Verenigde Staten. De meesterzet van Zaillian is niet zozeer de wijze waarop hij een ogenschijnlijk weinig filmische sport verbluffend meeslepend in beeld brengt, maar wel dat hij erin slaagt het verhaal van Josh Waitzkin te laten uitstijgen boven het simpele relaas van een jongen en zijn talent. Searching for Bobby Fisher houdt ons namelijk een ontroerend gevatte spiegel voor: als iemand die ooit jong was, iemand die ooit hoopt een zorgzame ouder te zijn en (vooral) iemand die moet leren om wat er écht toe doet in het leven naar waarde te schatten.


Alleen al de introductiescène van de film is er een van een zelden gezien niveau. Na een spelletje verstoppertje in Central Park, New York, komt de 7-jarige Josh Waitzkin in de stromende regen in contact met schaakspelers in het park. Woorden worden er niet uitgewisseld, maar de ogen van de jongen lichten op bij het zien van hun spel. Zelden is de ingetogen verrukking van een knul bij het ontdekken van een nieuwe fascinatie mooier in beeld gebracht. Niet verwonderlijk dus dat ook de ouders van Josh al snel doorhebben dat hun zoon het schaken wel eens wil proberen. Ze betalen voor een spelletje tegen een van de anciens in het park. Josh verliest al na enkele zetten, maar een andere schaker (een veredelde landloper) ziet iets in die paar zetten: iets magisch dat hij voordien enkel bij Bobby Fisher heeft gezien, misschien wel de grootste schaker aller tijden.

UIteraard komt het niet bij Joshs ouders op om hun jongen het spel onder de knie te laten krijgen in Central Park. Vader Fred, zelf een sportjournalist, zoekt daarom een ex-grootmeester op: de enigmatische Bruce Pandolfini. Die neemt na lang aandringen Josh onder zijn vleugels en tracht de jongen de tactiek van het spel bij te brengen. Hij vraagt echter een opoffering van zijn student voor de sport: Josh moet beloven om niet langer om te gaan met de schaakspelers in Central Park en ook de vele andere vrijetijdsbestedingen van de knul moeten er volgens Pandolfini aan geloven. Enkel door zich als een asceet op het schaakspel toe te leggen, zoals Bobby Fischer deed, kan Josh uitgroeien tot een van de groten van het spel, meent Gandolfini. Vader Fred wil daarin meegaan, maar moeder Bonnie wil haar zoon niet van zijn veelzijdige, zorgeloze jeugd beroven. En terwijl dit gevecht zich in de achtergrond afspeelt, verliest Josh tijdelijk zijn passie voor het spel, net wanneer het belangrijkste schaaktoernooi van het jaar er aankomt.


Op die manier verteld, lijkt het alsof Searching for Bobby Fisher niet meer is dan een veredelde tv-film. Maar dat is buiten de poëtische vertelstijl van Zaillian gerekend. Het is moeilijk in woorden te vatten wat de scenarist-regisseur precies doet om klefheid en sentimentaliteit te overstijgen, maar hoe hij het ook klaarspeelde, het is een triomf. De prent is een aaneenschakeling van scènes die geen grammetje dramatisch vet bevatten en die het verhaal, de karakters én het thema continu voortstuwen. Zaillian moet heel wat ballen tegelijk in de lucht houden - de leefwereld van Josh, het schaakwereldje, de biotoop van Central Park, ... - maar laat er niet één vallen. Bovendien heb je nooit het gevoel dat de scenarist een voorspelbaar verhaal afrafelt, ondanks het feit dat het script alle kenmerken van een volgens de regels van de kunst opgebouwde vertelling bevat, inclusief een antagonist voor Josh, in de vorm van een ander jong schaakgenie. De sporadische vertelstem van de jonge Josh, die belangrijke momenten uit het leven van het genie uit de titel vertelt, geeft het geheel nog wat meer gravitas.


Ook als regisseur blijkt Zaillian overigens een natuurtalent. Searching for Bobby Fischer moet het vooral hebben van observaties en gestolen momenten uit het privéleven van de protagonisten: niet meteen de makkelijkste taak voor een debuterend cineast. Maar Zaillian vindt het perfecte evenwicht tussen beelden en woorden. Scènes waarin dialogen onvermijdelijk zijn, handelt hij vakkundig af, maar hij excelleert in de visuele vertelling, zeker in sequenties waarin de radertjes in het schaakbrein van Josh aan het draaien gaan. De verdienste van de visualiteit van de film komt echter niet alleen de regisseur toe. Net zoals hij zes jaar later met Sam Mendes zou doen in American Beauty is het oog voor prachtige beelden in een dagelijkse setting van cameraman Conrad Hall de drijvende kracht achter de genialiteit van de film.

Nog een bepalende factor voor het succes van Searching for Bobby Fisher zijn de acteurs. Dit is geen sterrencast, maar wel een rolverdeling die louter karakteracteurs van het hoogste niveau bevat. Joe Mantegna is meesterlijk als een vader die het talent van zijn zoon wil koesteren, maar daarbij het welzijn van zijn kind niet altijd in het oog houdt. Joan Allen wordt te weinig gebruikt als Joshs moeder, maar in het handvol scènes dat ze er moet staan, speelt ze iedereen van het scherm. Laurence Fishburne was nooit beter dan als de landloper uit het park die Josh de liefde voor het schaakspel bijbrengt, terwijl Ben Kingsley in het begin overkomt als een stereotiepe schaakleraar, maar in het laatste kwartier de kijker een krop in de keel bezorgt tijdens een doorleefde passage op het climactische schaaktoernooi. In verdedelde cameo's vallen ook Tony Shalhoub, David Paymer en William H. Macy op.


Maar de ster van de show is zonder meer Max Pomeranc. Dat de jongen de rol van Josh Waitzkin zo treffend vertolkt, is geen toeval, want Steven Zaillian koos speciaal voor een hoofdrolspeler die zelf tot de beste honderd jonge schakers van het land behoordt. Met zijn grote, inquisitieve ogen bezit Pomeranc zeker de schattige Bambi-factor, maar wat vooral bijblijft is zijn natuurlijke aanleg om een niet gemakkelijke rol zo geloofwaardig gestalte te geven. Zijn vertolking staat voor mij op hetzelfde niveau als die van Henry Thomas in E.T. of die van Mary Badham in To Kill A Mockingbird. Nergens is dat beter voelbaar dan in de quasi perfecte finale waarin het personage niet alleen de koele winnaarsmentaliteit die Amerikaanse sportfilms doorgaans kenmerkt onderuithaalt, maar ook een aandoenlijke vriendschap tentoonspreidt voor een vriendje dat al in een vroege ronde van het schaaktoernooi sneuvelde, met de woorden: "Trek het je niet aan: je bent een veel betere schaker dan ik toen ik jouw leeftijd had..."

BEELD EN GELUID
Deze film was geen groot publiekssucces, wat verklaart waarom we het moeten doen met een beeldtransfer uit de begindagen van dvd. Dat vertaalt zich in een print die zeker niet vrij is van grain, waarin het contrast te weinig tot zijn recht komt en ook de kleuren niet optimaal het scherm sieren. Het prachtige werk van cameraman Conrad Hall verdient kortom een betere transfer dan dit. Ook de soundtrack komt nooit boven het degelijke uit. De dialogen klinken doorgaans helder op het 5.1-spoor, maar de achterste boxen worden te weinig ingezet om sfeer te creëren en de mix is behoorlijk wisselvallig.

EXTRA'S
De schijf bevat geen extra's.

CONCLUSIE
Searching for Bobby Fischer is een van de meest onderschatte films van de jaren negentig. De prent vindt het ideale evenwicht tussen drama en sentiment, tussen visueel vertellen en prachtig van de tong rollende dialogen. Voeg daar een cast bij die geen voet verkeerd zet en je krijgt een klein meesterwerk,dat het verdient om door een groter publiek ontdekt te worden. Jammer dus dat je al bijzonder goed moet zoeken om deze dvd nog op de Europese markt te vinden. Beeld en geluid halen helaas geen optimaal niveau op deze dvd en de bonussectie blijft zelfs volledig leeg.