De Amerikaanse regisseur Darren Aronofsky is een zuinig filmmaker, want op 15 jaar tijd draaide hij precies vijf producties, zij het dat ze niet onopgemerkt passeerden, want zowel z’n debuut Pi (1998), het voor een Oscar genomineerde Requiem For A Dream (2000), het voor een Golden Globe genomineerde The Fountain (2006) als het voor 2 Oscars genomineerde en met een Golden Globe bekroonde The Wrestler (2008) trokken meer dan gemiddeld de aandacht van kritiek en publiek. Met z’n recentste productie Black Swan (2010) trof hij evenwel doel, want hij sleepte zowel de Oscar (voor Natalie Portman), de BAFTA Film Award (Natalie Portman), de Golden Globe (Natalie Portman) en de Screen Actors Guild Award (Natalie Portman) in de wacht, waardoor Black Swan zonder discussie tot de belangrijkste en belangwekkendste producties van 2010 mag worden gerekend. Tegelijk is dat een verrassende vaststelling, want Black Swan is niet meteen een eenvoudige, eenduidige of gemakkelijk toegankelijke film, al doet Aronofsky zijn best om de indruk te wekken dat het hier puur om de ambities van een jonge balletdanseres gaat, de frustraties van haar moeder, de seksuele appetijt van haar balletregisseur en de jaloezie van haar collega-danseressen, waardoor Black Swan het uitgemolken stramien zou volgen van elke door intriges gestuurde Hollywood-productie.

 

 

 

Maar dat is vooral gezichtsbedrog, want de psychologische oorlogsvoering waarvan de kijker getuige is speelt zich af in het hoofd van Aronofskys hoofdpersonage, doch in gelijke en wellicht zelfs meerder mate in het hoofd van de toeschouwer, want vanaf het begin van de film hanteert de regisseur een procedé dat niet alleen z’n hoofdpersonage in verwarring brengt, maar ook de kijker op het verkeerde been zet, want wat er getoond wordt is soms de realiteit, maar andere keren een droomfantasie, een inbeelding of het eerste teken van een nieuw personage dat zich langzaam en behoedzaam ontwikkelt ten koste van de psychische aftakeling van het hoofdpersonage. Het duurt even voor Aronofsky in z’n kaarten laat kijken en ondertussen bouwt hij de spanning voort op en introduceert hij zelfs effecten die we eerder in horrorfilms verwachten. En het werkt, want ondertussen is voor alle partijen het verschil tussen realiteit en irrealiteit zo goed als zoek en kan er het hoofdpersonage Nina om het even wat overkomen, van een auto-ongeluk tot zelfmoord of het verlies van haar carrière, wat ongeveer op hetzelfde neer zou komen.
 

 

Hoofdpersonage Nina Sayers droomt al haar hele leven van de hoofdrol in het Zwanenmeer, een klassiekeballetproductie die in 1877 voor het eerst werd uitgevoerd in het Bolshoitheater in Moskou op muziek van Peter Tsjaikovsky en waarin sprake is van een jonge vrouw die door een tovenaar veranderd is in een witte zwaan. De betovering kan alleen verbroken worden door een prins die haar zijn eeuwige liefde verklaart, maar de tovenaar schuift z’n eigen dochter naar voren in de gedaante van een zwarte zwaan en laat de prins in de waan dat het om hetzelfde meisje zou gaan. Te laat merkt de jongeman het bedrog, maar door zijn zgn. twijfel kan de betovering niet meer ongedaan gemaakt worden. In de originele versie kiezen de jonge vrouw en de prins daarop voor zelfdoding, in de versie van Aronosfky pleegt de zwarte zwaan zelfmoord. Volgens Thomas Leroy, de balletmeester, is Nina de perfecte witte zwaan en zou hij haar dus de rol willen toekennen, maar haar versie van de zwarte zwaan vindt hij ontgoochelend, want Nina geeft zich niet over aan de rol, ze steunt te veel op een perfecte uitvoering van de dans in plaats van op emotionele inleving en dus is zijn keuze op een collega-danseres gevallen. Nina is er kapot van want een levensdroom wordt ingeslagen. Ze is ontroostbaar, ondanks de pogingen daartoe van haar moeder die zelf ooit balletdanseres was en die er alles aan doet om de droom van Nina waar te maken. Maar de bezorgdheid en de pampering vanwege de moeder beperken de psychische ontwikkelingsmogelijkheden van de dochter: in haar kamer staan her en der de speelgoedberen en –poppen van toen ze nog een meisje was en als ze naar bed gaat zet haar moeder een muziekdoos op haar nachttafeltje met het fragiele draaiende figuurtje van een in tutu gewikkeld balletdanseresje.
 

 

Als de dag nadien de lijst van dansers wordt uitgehangen wacht Nina een verrassing: zij wordt de zwanenkoningin in het nieuwe dansseizoen. Alles is terug te voeren op een incident dat zich 24 uur eerder afspeelde in de werkkamer van Thomas Leroy waarbij hij haar probeerde te kussen en zij hem in de tong beet, het moment waarop hij in een flits een indruk kreeg van de zwarte zwaan die Nina zou kunnen zijn. Nina is dolgelukkig, maar de insinuaties van haar voorgangster Beth liegen er niet om en wie heeft er op de spiegel in het toilet hoer geschreven, of is dat een incident dat zich alleen in het vervormd realiteitsbesef van Nina afspeelt?, want de stress neemt alleen maar toe: Thomas blijft ook in de komende dagen ontevreden over haar prestatie als zwarte zwaan en dus is het niet uitgesloten dat hij haar toch nog door een andere danseres vervangt, ev. door Lilly, een spontane en goed uitziende jonge vrouw die vanuit San Francisco naar New York is komen overwaaien en die zich in de gunst van Thomas heeft gewerkt, of is ook die verdenking het resultaat van een vergiftigde psyche?
 

 

Natalie Portman is perfect in Black Swan. Ze maakt van Nina Sayers een personage dat langzaam maar zeker gek wordt, maar dat zelf niet beseft, want dat de wondjes op haar rug het gevolg zijn van zelfverminking, daarvan is Nina zich niet eens meer bewust. In tegenstelling tot de toeschouwer ziet ze het stukje bebloede huid op haar rug als kippen- of ganzenvel en ze is niet verbaasd als ze op een keer uit één van de bobbeltjes een einde zwarte veer trekt. Het alarmeert haar niet en het jaagt ook geen koude rillingen over haar rug, maar voor de toeschouwer is dat het zoveelste bewijs dat er wat grondig fout is met de jonge danseres. En als op een keer haar spiegelbeeld een afwijkende aanhouding aanneemt en haar knieën niet naar voren maar naar achter doorbuigen zoals bij een eend, neemt het surrealisme definitief de bovenhand en zijn hoofdpersonage en publiek totaal overgeleverd aan de creatieve grillen van regisseur Darren Aronofsky, want voor een redelijke en rationele uitkomst is vanaf nu geen plaats meer.
 

 

Black Swan is zowel qua scenario als qua visuele realisatie een indrukwekkende productie die qua sfeer en creatieve bekommernis veel meer op een Europese dan op een Amerikaanse film lijkt en waarin Darren Aronofsky de gevolgen van een allesvernietigende ambitie tot het einde doorcomponeert in de dans en de muziek. Met nauwelijks vier à vijf belangrijke personages houdt hij de voortgang van de film strak in de hand waarbij de special effects (in de Extra’s worden ze steevast en terecht visual effects genoemd) het metafysische niveau van de vertelling voor hun rekening nemen. Over de fel besproken en bekritiseerde danscapaciteiten van Natalie Portman is het moeilijk om een oordeel te vellen, want heel veel fragmenten zijn met de medewerking van een professionele stand-in gedraaid en later met CGI-apparatuur bewerkt om Portmans hoofd (en vaak hele torso) over het oorspronkelijke beeld te schuiven. Maar er blijven genoeg sequenties over waarin ze haar acteertalent kan demonstreren en wat ze daarin toont is in alle opzichten overtuigend.
 

 

In de extra’s wordt getoond hoe heel wat fragmenten in de film via special effects zijn gemanipuleerd zodat er van de oorspronkelijke opname nog maar weinig overblijft. We mogen er dus van uitgaan dat wat we te zien kijken precies overeenkomt met het effect dat de regisseur en z’n crew wilde creëren, zelfs als dat betekent dat er hier en daar sprake is van een onscherp beeldfragment. Als je weet dat Aronofsky er niet voor terugschrikt om acteurs tot 20 keer toe dezelfde scène te laten spelen, is er überhaupt van toeval geen sprake, niet qua acteerwerk, maar nog minder inzake de technische kant van de zaak. Het geluid is uiteraard zeer belangrijk in deze film en dat spoelt als een tsunami over de toeschouwer met een indrukwekkend surroundeffect via de achterste geluidskanalen.

 

In drie documentaires die Black Swan Metamorphosis 1, 2 en 3 zijn genoemd (samen zo’n 49 min.) ziet u de regisseur aan het werk op de set en legt hij in korte stukjes interview uit hoe hij op het idee van de film gekomen is. In deel twee wordt de aandacht verlegt naar de dansscènes en vertelt de regisseur wat het verschil is tussen het regisseren van dansscènes en gewone scènes en hoe hij te werk is gegaan om de nodige knowhow aangaande ballet aan de productie toe te voegen. Deel 3 is helemaal gewijd aan de 300 special effects in de film die in sommige gevallen zeer gedetailleerd getoond worden, vanaf de conceptie tot de afgewerkte scène in de film.

 

 

Black Swan van regisseur Darren Aronofsky is een gedurfde, intrigerende, spannende en bloedmooie film over ballerina’s, ballet en de ambitie en volharding die nodig zijn om de top te bereiken. Maar dat gaat in sommige gevallen niet zonder kleerscheuren en hoofdpersonage Nina Sayers is er het levende voorbeeld van. Aronofsky maakt het de toeschouwer niet gemakkelijk om dit bizarre sprookje te ontcijferen en te ontraadselen, doch kenners van zijn werk weten al langer dat hij ook voor zichzelf de lat vrij hoog legt. Natalie Portman is zonder meer subliem qua acteerprestaties en de muziek is wondermooi. De bonussectie bevat jammer genoeg veel minder materiaal dan de Blu-ray, maar de zachte midprice maakt veel goed.