DOCUMENTAIRE
Naar aanleiding van het overlijden van Johannes Paulus II brengt Sony Pictures een dubbele dvd op de markt. Dvd 1 bevat een biografie van de paus. Dvd 2 voert ons binnen in het Vaticaan en toont ons een aantal onbekende facetten van de Pauselijke staat.

Dvd 1: Paus Johannes Paulus II: Een Man met een Missie
Johannes Paulus II stond 25 jaar aan het hoofd van de Katholieke Kerk. Hij was op meer dan één terrein een bijzonder man en een aparte kerkvorst. Zijn mandaat nam een aanvang in 1978 na de plotse dood van zijn voorganger Johannes Paulus I, die amper 34 dagen het hoogste ambt in de kerk van Rome mocht waarnemen. De Poolse kardinaal Karol Wojtyla, onbekend bij het grote publiek en bij de gelovigen, wordt de eerste niet-Italiaanse paus sinds vele eeuwen en zijn ambtsperiode is tot nog toe de derde langste in de annalen van de Katholieke kerk.

Deze documentaire vertelt het verhaal van de afkomst van de voormalige paus, zijn persoonlijke stijl, zijn invloed op de wereldpolitiek en het voor velen controversiële en omstreden gedachtegoed dat hij er op nahield. Hij werd geboren in 1921 in een Pools dorp op zo’n 50 kilometer van de plaats die later de geschiedenis ingaat als de zwartste plek uit de menselijke geschiedenis: het uitroeiingskamp van Auschwitz. Zijn vader is militaire en voedt zijn kinderen streng op. Heel vroeg overlijdt zijn moeder en wat later zijn oudere broer. Tijdens de Tweede Wereldoorlog krijgt hij z’n opleiding in een naburig klooster, speelt een rol in het Poolse verzet, maakt de deportatie van 3.5 miljoen Poolse joden mee, zorgt naar verluidt zelf voor de redding van een belangrijk aantal Poolse Joden en raakt in de jaren na de oorlog bekend om zijn sociale en maatschappelijke standpunten. Hij wordt algemeen geapprecieerd voor zijn grote intelligentie en zijn sterke wil, is sportief en fors gebouwd, vertoeft graag tussen de mensen en wordt in de jaren’50 bisschop van Krakau en later kardinaal. De bevrijding van de Nazi’s is een opluchting voor Karol Wojtyla, maar de bezetting door Stalin en het opleggen van het atheïstisch communistisch gedachtegoed kan hem niet bekoren. Hij gaat in de oppositie tegen het nieuwe regime en komt openlijk uit voor zijn aversie. Wanneer hij in 1978 paus wordt, aarzelt hij niet om zich achter de acties van Solidarnosc en zijn leider Walesa te scharen, Polen te bezoeken en de machtshebbers te confronteren met zijn persoonlijke afwijzing en het enthousiasme van de Poolse bevolking voor zijn zaak.

Het is moeilijk te zeggen wat voor invloed Johannes Paulus II heeft gehad op de Val van de Berlijnse Muur eind 1989, maar aangenomen wordt dat hij publiekelijk en via geheime contacten in Polen zelf de opstand tegen het communisme structuur en leiding heeft gegeven, vertrekkend van zijn ongenoegen over de pogingen van de communistische leiders om het katholicisme in Oost-Europa uit te roeien. Vast staat dat hij politiek actief was in de hele affaire en tegen de zin en de wil van de Vaticaanse clerus consequent en verbeten zijn wil heeft doorgedreven. Nooit eerder was een paus zo openlijk politiek bezig, nooit eerder nam een paus zo publiekelijk standpunten in tegen regimes, wierp hij zich op als verdediger van de kerk en de mensenrechten, een houding die hij niet alleen in Polen, maar in heel de wereld innam en verdedigde. Om zijn doel te realiseren wordt hij een drijvende kracht in Interfaith, een wereldomspannende oecumenisch orgaan waar alle kerken en godsdiensten van de wereld overleg met elkaar plegen en een vorm van wederzijds begrip en verdraagzaamheid nastreven. Voor Johannes Paulus II is Interfaith hét middel om de internationale politieke wereld onder druk te zetten en te beïnvloeden. Hij reist zo’n 80 keer de wereld rond en legt daarbij controversiële bezoeken af. Hij deinst er niet voor terug om naar Cuba te gaan en in dialoog te treden met Fidel Castro en de Amerikaanse president op te roepen een einde te maken aan de decennialange en onrechtvaardige boycot van het Carïbische eiland. Hij gaat naar Israël en Jeruzalem en biedt de joden zijn excuses aan in naam van de katholieke kerk en de christelijke gemeenschap tout court voor al het leed dat de joden in 2000 jaar is aangedaan, maar hij bezoekt ook de heilige plaatsen in bezet Palestijns gebied en heeft een ontmoeting met Yasser Arafat. Johannes Paulus II is zichtbaarder voor zijn kerk en voor zijn gelovigen dan alle pausen uit de katholieke geschiedenis samen. Hij tilt de kerk uit de vergetelijk en plaatst ze weer in het licht, moderniseert de instellingen en introduceert nieuwe en eigentijdse principes. Hij toont een miljard gelovigen dat katholiek zijn geen schande is, dat het niet getuigt van achterlijkheid of naïviteit om in god te geloven en deel uit te maken van een kerkgemeenschap. Johannes Paulus II zorgt er persoonlijk voor dat zijn kerk - en het geloof in het algemeen - een toekomst krijgt in het nieuwe millennium, waardoor hij bij alle kerkleiders in de wereld kan rekenen op sympathie en loftuitingen.

De Sony Pictures-documentaire wijdt ook aandacht aan pijnpunten in de kerk van Rome. Het misbruik van kinderen door priesters, een probleem dat in het voorbije decennium vaak aan de orde was in de Verenigde Staten en de maatregelen die het Vaticaan onder Johannes Paulus II nam, komt aan bod, zonder dat er sprake is van een ruime procesvoering. Op dezelfde manier wordt ingegaan over de rol van de vrouw in de kerk, de discussie over het wijden van vrouwen in het priesterambt, een materie die de paus op een bepaald moment als definitief onbespreekbaar bestempelde tijdens zijn mandaat. Volgens de makers gaat zijn houding in die zaak terug op een incident dat zich in de jaren’20 van de vorige eeuw afspeelt in Polen, waarbij een katholieke sekte vrouwen tot priester wijdt, een onderneming die veel kritiek oogstte en werd onderdrukt. Ook andere harde standpunten van Johannes Paulus II hebben direct of indirect te maken met zijn Poolse roots en zijn opvoeding in een autoritair geregeerd land, zo bijvoorbeeld zijn minder coulante houding in ethische zaken: de discussie over voorbehoedsmiddelen en aids, abortus en euthanasie waren voor de Poolse paus onbespreekbare thema’s. Hij vond de praktijken mensonwaardig en schaarde zich achter degenen die het leven het hoogste goed vinden en de vernietiging ervan totaal onaanvaardbaar. De standpunten van vóór- en tegenstanders bleven tijdens zijn ambtsperiode diametraal tegenover elkaar staan, een zeer slecht uitgangspunt voor een dialoog of een vergelijk. Voor de enen was hij een held en een lichtend voorbeeld, voor anderen een achterlijke en conservatieve contrareformist.

Sony Pictures heeft de behandelde thema’s geïllustreerd met archiefmateriaal en laten verduidelijken en uitleggen door kerkelijke mandatarissen in Amerika en het Vaticaan, mannen en vrouwen die de materie kennen en een uitgesproken standpunt innemen. Maar deze documentaire is uiteraard in de eerste plaats bedoeld als een portret, een hommage aan de overleden paus. Het is een hagiografie, bedoeld voor de fans, de aanhangers en de gelovigen, eerder dan een controversieel werkstuk. Zo kort na de dood van de man is dat verdedigbaar en begrijpelijk.

Dvd 2: Paus Johannes Paulus II: Een Bezoek aan het Vaticaan
Het Vaticaan is voor de meeste buitenstaanders vooral het plein voor het Vaticaan, de Sint-Pieter en de colonnadegalerij van Bernini met de enorme beelden bovenop. De meesten weten ook nog waar het appartement van de paus zich bevindt en in welk raam hij verschijnt op woensdag voor de wekelijkse zegening, dat de Sixtijnse kapel in het Vaticaan ligt met een groot kerkelijk museum er naast en dat Vaticaanstad onafhankelijk is waardoor de paus op gelijke hoogte staat met alle andere staatshoofden in de wereld. Deze documentaire van bijna een uur, gedraaid op plaatsen waar gelovigen en toeschouwers nooit komen, vervolledigt het beeld dat we van het Vaticaan hebben en vertelt ons een massa interessante wetenswaardigheden over de historie en de dagelijkse gang van zaken in de heilige stad.

Zo leren we dat er al in het begin van de 4de eeuw door de Romeinse keizers een eerste basilica Vatica werd genoemd en waar vóór die tijd een arena stond, gladiatoren met elkaar en met wilde dieren vochten en de eerste christenen voor de leeuwen werden gegooid. Petrus, de apostel, werd er gemarteld, ondersteboven gekruisigd en nadien begraven. Bij opgravingen rond 1930 is een vergeten begraafplaats onder de Sint-Pieter gevonden met aanduidingen over het graf van Petrus. In de renaissance vervangt men het oude Vaticaan door een groter en eigentijdser bouwwerk waaraan tot na de Tweede Wereldoorlog op een terrein van 45 Ha is verbouwd. Mussolini verleent Het Vaticaan zijn status van onafhankelijke staat in de jaren’20 en sindsdien heeft Vaticaanstad zijn eigen munt (nu de Euro), postkantoor, treinstation en supermarkt. Het Vaticaan heeft een eigen krant, drukt de eigen postzegels, catalogi voor zijn musea, ansichtkaarten en posters, herbergt een hotel waar bezoekers en kardinalen kunnen gehuisvest worden, restaurants en bars en catert voor staf en personeel. In de koepel van de Sint-Pieter, de grootste kerk van de wereld met de grootste koepel van de hand van Michelangelo, bevindt zich de bibliotheek waar alle documenten opgeslagen zijn die verband houden met de bouw van het Vaticaan. Met de modernste technieken worden eeuwenoude documenten er gedigitaliseerd en voor de toekomst bewaard. Het Vaticaans museum is één van de interessantste van de wereld en herbergt de kunstcollecties van alle pausen sinds de 16de eeuw tot en met de huidige tijd. In enorme ateliers werkt men elke dag aan de restauratie van de kunstwerken. De bibliotheek met meer dan 70 kilometer rekken verzamelt op haar beurt de administratie van het Vaticaan en de persoonlijke briefwisseling van de pausen. Elke paus heeft het recht om een deel van het archief publiek te maken en toegankelijk voor onderzoekers en universiteiten. Heel apart is de Zwitserse wacht, een instelling die opgericht werd in de 16de eeuw om de pauselijke goederen te beschermen en waarvoor nog steeds jonge Zwitsers worden gerekruteerd, telkens voor een periode van twee jaar. Het Vaticaan heeft zijn eigen radiostation in 8 talen en probeert met zijn tijd mee te gaan door een moderne presentatie. We leren ook de persoonlijke fotograaf van de paus kennen die dagelijks tussen de 200 en 1500 foto’s maakt van de paus en de bezoekers die een audiëntie krijgen.

De documentaire, voorzien van commentaar door overwegend Amerikaanse kerkelijke hoogwaardigheidsbekleders en een journaliste van PBS, is gemaakt in de weken die de viering van het 25-jarig pausschap en de zaligverklaring van Zuster Theresa voorafgaan. Het hoogtepunt is de zaligverklaring met begeleidende misviering en de makers volgen een jonge Romeinse seminarist die door de paus wordt gewijd (hij is ook bisschop van Rome), een stel Amerikaanse pasgehuwden die de zegen van de paus komen vragen, en een autobuslading Amerikaanse toeristen die speciaal voor de zaligverklaring naar Rome is afgereisd. Het is met andere woorden allemaal nogal erg Amerikaans van snit en inhoud, een beetje melig voor buitenstaanders, maar het is bedoeld voor gelovigen en geïnteresseerden en mist beslist zijn doel niet.

Het beeldmateriaal is bijna allemaal origineel en gedraaid op exclusieve plaatsen in het Vaticaan. De interviews zijn leerrijk en soms grappig en tonen de kijker een bedrijfsomgeving die zeer professioneel en efficiënt georganiseerd is met een toekomstgerichte mentaliteit. Zo illustreert het fragment met de grijzende zuster die verantwoordelijke is voor de uitbouw van de Vaticaanse website heel goed de nieuwe wind die Johannes Paulus II door het Vaticaan heeft laten waaien, terwijl in de koepel van de Sint-Pieter op hetzelfde moment een gekapte non een paar uur de tijd krijgt om een oud document uit de tijd van Michelangelo te ontcijferen en tegen schimmel te behandelen. Het antieke en moderne Vaticaan onder één dak verenigd.

BEELD EN GELUID
De kwaliteit van het beeld van deze beide documentaires is zeer divers. Dvd 1 is samengesteld met footage uit honderd en een bronnen en is zeer wisselvallig van scherpte en kleur. Omdat het hier om authentiek archiefmateriaal gaat speelt dat aspect een minder belangrijke rol. De begeleidende interviews zijn scherp en duidelijk. De geluidskwaliteit van het materiaal is navenant en veel archiefstukjes hebben geen eigen geluid. Dan is er rustige muziek gebruikt. Het commentaar staat in het Engels en is Nederlands ondertiteld. De vertaling is netjes en zet ook die ene fout (Johannes XIII ipv XXIII) van de commentator recht.

DVD 2 is uitstekend van kwaliteit en kleur. Het warme beige van de Vaticaanse gebouwen komt uitstekend tot zijn recht onder een milde zon en de interieuropnamen zijn realistisch van kleur met een lichte neiging naar donkere accenten. De camerabewegingen zijn rustig met een montage die aangepast is aan het onderwerp: traag zoals in een film en dan weer vinnig zoals in een documentaire. Het geluid is goed van kwaliteit en staat in mono.

EXTRA’S
Deze dvd bevat geen extra's.

CONCLUSIE
Paus Johannes Paulus II: Een Man met een Missie en Paus Johannes Paulus II: Een bezoek aan het Vaticaan zijn twee interessante documentaires van elk ruim 45 minuten, de ene over het leven, het werk en de realisaties van de paus, de andere over het functioneren van Vaticaanstad. In het licht van het overlijden van de paus is deze uitgave op tijd en zinvol. Het gaat om twee Amerikaanse documentaires en ongetwijfeld had een Europese maker andere accenten gelegd. Toch gaat het hier om films die samen een mooi beeld geven van de kerkvorst en de omgeving waarin hij functioneert. Een fundamentele discussie over ethische problemen of een krakende afrekening hoeft u niet te verwachten, maar dat is ook niet het doel of het opzet van deze documentaires. Dit is een in memoriam, een evocatie, een hommage aan één van de meest omstreden figuren uit het laatste kwart van de vorige eeuw: Paus Johannes Paulus II (1921-2005).

Website van het Vaticaan: www.vatican.va