DOCUMENTAIRE
Muren zijn zo oud als de mensheid zelf. Eerst waren ze van takken en bladeren en dienden als bescherming tegen de grillen van de natuur, later als bescherming tegen vijandige stammen. Eerst ommuurde de mens zichzelf, dan zijn eigendommen, later zijn land – zoals de Chinese Muur. In onze eigen tijdrekening herkennen we dat gebruik nog in de dikke wallen van Middeleeuwse burchten, kloosters, dorpen, steden en begin jaren zestig was er de muur rond West-Berlijn, een barrière van prikkeldraad en betonnen platen met af en toe een wachttoren, kriskras door een stad aangelegd, zonder rekening te houden met treinsporen, metrostations, essentiële kruispunten of werk- en woongebieden. Toen die in 1989 viel ging er een zucht van opluchting door de westerse wereld: het schandelijke monument kon nu verdwijnen tussen de pagina's van de geschiedenis. Niemand hield er rekening mee dat het idee van een dergelijke constructie ondertussen vaste voet aan de grond begon te krijgen een paar duizend kilometer oostwaarts.

Vandaag staat die 500 kilometer lange Muur in Israël, of beter in Palestina, want de Israëli's hebben het duurste bouwproject uit de geschiedenis van Israël zo’n zes kilometer voorbij de zgn. Groene Scheidingslijn, de niet-officiële grens tussen Joden en Arabieren in het Midden-Oosten, op Palestijnse grond gebouwd. Simone Bitton, regisseuse bij de Franse televisie, geboren in Marokko halfweg de jaren '50 uit een joodse familie, op haar elfde geëmigreerd naar Israël en daar opgevoed en opgeleid, vat na de eerste berichten over de bouw van de scheidingsmuur het plan op om er verslag over uit te brengen. In 2002, bij het begin van de werken, zet ze haar camera neer op een heuvel bij Jeruzalem en filmt het neerploffen van de grijze blokken tot de toeschouwer nog alleen grauw beton ziet. Volgens generaal Amos Yaron, verantwoordelijk voor het project, is de Muur nodig om Israël te beschermen tegen Palestijnse terroristische invallen en dievenbendes die voortdurend auto’s komen weghalen. In de loop van de film toont Simone Bitton beelden van individuen, mannen en vrouwen, hele gezinnen die over de muur klauteren of gewoon door de spleten tussen de betonblokken doorglippen naar de andere kant, op weg naar hun werk, de supermarkt of een bezoek bij familie. De Muur is lek en iedereen weet het. Het project dat zo’n 2 miljoen dollar per strekkende kilometer kost is zo lek als een vergiet, ondanks de honderdduizenden tonnen beton, de driedubbele prikkeldraadbeveiliging, de wachttorens, de bufferzones en de regelmatige patrouilles.

Toch is de Muur meer dan zinloos, hij geeft ook het verkeerde signaal en is onrechtvaardig, mensonwaardig, een obstakel voor de economische ontwikkeling van het gebied en een ecologische ramp. Voor dat laatste is er volgens generaal Yaron een herstelprogramma opgesteld voor de beide zijden, want – en hij knippert niet één keer met de ogen - we beschouwen het als ons gebied. Bovendien, zo meent hij, is de Muur er gekomen door de schuld van de Palestijnen. Voor de Arabische bewoners langs de scheidingsmuur is de nieuwe werkelijkheid een nachtmerrie: ze kunnen hun gronden aan de overkant niet meer bereiken – want van de beloofde tunnels en doorgangen is niks in huis gekomen – en bovendien zijn sommige dorpen compleet omsingeld door het beton en daarmee afgesloten van de rest van de Westelijke Jordaanoever. Goedboerende groente- en fruittelers worden als het ware onder druk gezet om het gebied te verlaten, een idee dat ook in Private van Saverio Costanzo aan de orde is over een gezin dat een peleton Israëlische soldaten als bovenburen heeft en de raad krijgt op te krassen.

Simone Bitton brengt Mur in beeld zonder een standpunt in te nemen. Als Marokkaanse van Joodse afkomst, opgegroeid in Israël en daarna uitgeweken naar Parijs om te studeren, leert ze via de films van de Palestijnse cineast Michel Khleifi de Arabische kant van haar land kennen en dat geeft een schok: nooit heeft ze beseft dat er een Arabisch Israël bestaat. Als cineaste tussen twee culturen probeert ze via de bewoners van haar tweede vaderland een beeld op te hangen van de situatie. De officiële mededelingen van de Israëlische generaal Amos Yaron compenseert ze met de persoonlijke verhalen van Joden en Arabieren langs de grens: een Joodse boer, afstammeling van Joden uit het getto van Lodz in Polen, besluit dat de huidige bewoners van Israël zich blijkbaar alleen nog veilig voelen als ze tussen muren leven, en een oude Arabier maant de cameraploeg aan om de beelden die ze maakt zeker bij jullie in Europa te tonen, zodat men ziet hoe wij moeten springen. Een opzichter bij de bouw van Muur vertelt dat het hele project grotendeels door Palestijnen wordt uitgevoerd omdat ze zonder dat geld niet kunnen overleven. Het klinkt cynisch maar in Israël/Palestina werken Joden en Arabieren vreedzaam samen aan hun gemeenschappelijke Muur: de ene groep financiert hem, de andere bouwt hem.

Het camerawerk is rustig, soms té rustig, met lang aangehouden fragmenten, als metafoor voor de lange muur en de onnoemelijke massa beton, is Bittons antwoord, maar het werkt niet altijd. Toegegeven, haar beelden van de Muur zijn indrukwekkend en gaan steeds zwaarder op het gemoed drukken in de loop van de film, maar 96 minuten met een minimum aan personages en heel veel off screen-interviews is een uitputtende zit.

BEELD EN GELUID
Mur is op het interview met generaal Amos Yaron na, helemaal in de buitenlucht opgenomen onder een blakerende zon in een landschap met veel zand en bosjes verdord groen. De camera staat heel vaak op een statief (opnamen van de muur) en beweegt dan weer vrijelijk van op de schouder tijdens de interviews. Daarmee bereikt Simone Bitton een resultaat dat het midden houdt tussen film en documentaire, zonder cijfermateriaal, geen historische schets van de voorgeschiedenis van de Muur, geen rechtstreekse politieke stellingneming, geen commentaar, alleen af en toe een vraag en heel veel antwoorden. De muziek is in beperkte mate aanwezig: ze klinkt Arabisch, Joods en één keer christelijk. De opname staat in Surround 2.0 maar zoals dat bij documentaire films meestal het geval is, breekt het stereo-effect geen potten. De kleuren zijn fel, veel beige en uitgewit blauw met een verblindende zon als toetje. De overwegende tint is grijs, van het beton. De transfer is in orde zonder storingen, beschadigingen of vuil.

EXTRA'S
In een zeer lang Gesprek met Elia Suleiman praat Simon Bitton over haar film Mur, haar manier van werken en de boodschap die ze heeft willen meegeven. Elia Suleiman kreeg na het afwerken van de film een uitnodiging van Bitton om de film te bekijken in Parijs, maar de Palestijn (geboren in Nazareth) was op dat moment zelf met filmopnamen bezig en kon zich niet vrijmaken. Zijn zeer persoonlijke films over het Joods-Arabisch conflict hebben Bitton tot voorbeeld gediend, maar Mur is op geen enkele manier te vergelijken met Suleimans Chronicle of a Disappearance (1997) of Chronicle of Love and Pain (2002), eerder poëtische films die zich meer tot een Arabisch dan tot een westers publiek richten qua inhoud, uitwerking en technische realisatie. In een eveneens zeer lang Gesprek met Michel Khleifi, Palestijns cineast, eveneens geboren in Nazareth en wonend en werkend in Brussel, praat Simon Bitton over de invloeden van zijn werk op haar ontwikkeling als cineast en over het baanbrekende karakter van zijn aanpak. Khleifi ontkent trouwens ten zeerste dat hij zeer bewust en overtuigd bezig was en wijdt zijn aanpak eerder aan een samenloop van toevalligheden dan aan een op voorhand uitgestippeld project. Beide gesprekken gaan over de Joods-Israëlische verhoudingen, zijn wél duidelijk politiek getint en schetsen de kijker een zeer genuanceerd, zij het geëngageerd beeld over de relaties tussen Joden en Arabieren door de ogen en de geest van drie Israëli’s waarvan ééntje Joods en de beide anderen Arabier. Of hoe in de rest van de wereld alles mogelijk is wat thuis, in Israël, blijkbaar quasi onmogelijk is. De dvd bevat ook nog de Originele Bioscooptrailer.

CONCLUSIE
Mur van de Frans-Israëlische cineaste Simon Bitton is een apolitieke en zeer menselijke documentaire over de Nieuwe Berlijnse Muur aan de hand van de (meestal anonieme) getuigenissen van Joodse en Arabische bewoners langs de scheidingsmuur die Israël bouwt om beide volkeren van elkaar te scheiden. Dat het project op voorhand verloren is bewijst Bitton met tal van voorbeelden. Bovendien is er het probleem van de honderdduizenden Arabische Joden in Israël die makkelijk de terroristische fakkel van hun broeders aan de andere kant kunnen overnemen. De Mur lost met andere woorden het veiligheidsvraagstuk niet helemaal op en steeds meer Israëli’s – ook zij die jaren geleden vóór de bouw ervan waren – stellen zich nu vragen over het geldverslindende project: is dat de erfenis die ze willen achterlaten voor hun kleinkinderen? Is dat de manier waarop het Joodse volk wil leven: achter prikkeldraad en beton, als cynische speling van de geschiedenis? Simon Bitton oordeelt niet, zij toont.