FILM
Manderlay, het tweede deel van de Amerika-trilogie van de Deense regisseur Lars von Trier, speelt zich af op een katoenplantage in Alabama in 1933. Het hoofdpersonage is Grace, in de eerste film Dogville op een indringende manier gestalte gegeven door de Amerikaanse actrice Nicole Kidman, een geëmancipeerde jonge vrouw die haar eigen weg is gegaan na een dispuut met haar vader, een machtige gangsterbaas die er heel andere ideeën op nahoudt dan zijn eigenzinnige dochter. Na een draaiperiode, gekenmerkt door wrijvingen en pijnlijke confrontaties, kon Von Trier de Amerikaanse tijdens de persconferentie van Dogville op het Festival van Cannes nog de publieke toezegging ontfutselen voor een verdere samenwerking voor zijn vervolgproject, maar Kidman trok die uiteindelijk in met als voorwendsel een druk draaischema met andere regisseurs. Von Trier bleef niet bij de pakken zitten en zocht prompt een vervangster. In Manderlay neemt de jonge Amerikaanse Bryce Dallas Howard – dochter van regisseur Ron Howard (The Da Vinci Code, Apollo 13) - de rol van Grace voor haar rekening, en ze doet dat met brio en slaagt erin het figuurtje dat Nicole Kidman tot leven bracht verder uit te bouwen. Meer dan Kidman zet ze de gedrevenheid van Grace in de verf, haar koele wilskracht en onvermoeibaar doorzettingsvermogen.

Grace (Nicole Kidman) arriveerde in Dogville (Colorado) na het zoveelste dispuut met haar vader (James Caan) en probeert er zich voor hem te verbergen. Haar aankomst valt jammer genoeg samen met een opsporingsbericht over een vrouw die erg op haar lijkt. Grace's onduidelijke communicatie wekt bij de inwoners van het kleine Midwest-stadje argwaan en kost haar bijna het leven. Gelukkig is er papa die haar op tijd uit een penibele situatie weet te redden. Als wraak brandt hij het dorp plat. Maar de goede verstandhouding tussen vader en dochter is van korte duur. Op hun tocht naar het zuiden – op zoek naar nieuwe jachtgronden voor hun maffia-praktijken – krijgen Grace en haar vader (Willem Dafoe) opnieuw onenigheid. Ze besluiten definitief uit elkaar te gaan en hun eigendommen (inclusief het maffiapersoneel) te delen. Ondertussen raakt Grace (Bryce Dallas Howard) betrokken bij een conflict op de nabijgelegen plantage Manderlay waar de zwarten zeventig jaar na de afschaffing van de slavenhandel nog altijd als lijfeigenen leven. Als noorderling is ze geshockeerd door die situatie. Ze bevrijdt meteen de slaven van het blanke juk en als Mam (Lauren Bacall), de eigenares, dezelfde dag nog overlijdt, besluit ze om op de plantage te blijven, iets te doen aan de wantoestanden die er heersen en de negers voor te bereiden op een vrij bestaan.



Grace slaat de goeie raad van haar vader in de wind om zich buiten de zaak te houden en de zuiderlingen hun eigen lokale probleempjes op te laten lossen en ze wordt een beetje moe van de waarschuwing van Wilhelm (Danny Glover), de zwarte huisknecht van Mam, dat de mensen op Manderlay niet klaar zijn voor democratie en vrijheid. Tijdens Mam aten we 's avond om 7 uur, klaagt een zwarte bezorgd, wanneer zullen we nu eten? Grace stapt behoedzaam in het vacuüm dat met de dood van Mam is ontstaan, mét haar advocaat en vier gewapende gangsters. Omzichtig maar overtuigd van haar gelijk neemt ze de rol van adviseur op zich en probeert de gang van zaken in goede banen te leiden om het voortbestaan van de plantage te garanderen. Dat is geen makkelijke aangelegenheid, want de zwarten, die het gewend zijn orders op te volgen, nemen zelf geen enkel initiatief: de grond wordt niet geploegd, het katoen wordt met drie weken vertraging ingezaaid, de mannen zitten liever gezellig bij elkaar te kaarten. Bovendien is er Timothy (Isaach De Bakolé), een fiere, arrogante en zelfbewuste Munsi, afstammeling van Afrikaanse koningen, gerespecteerd door zijn medeslaven en vereerd door alle vrouwen op de plantage. Hij is tégen Grace en haar roedel gangsters, en zijn invloed bemoeilijkt haar plannen. Het lijkt alsof hij, net zoals Wilhelm en de andere zwarten, geen verandering wil. 's Avonds probeert Grace de zwarten van de plantage in zgn. lessen de principes van democratie en stemrecht bij te brengen en het nut van samenwerking zichtbaar te maken. En dan, op het moment dat alles min of meer in een plooi lijkt te vallen, steekt er een zandstorm op die de katoenoogst bedreigt.

Von Triers tweede deel van zijn Amerika-Trilogie is door de Amerikaanse pers met gemengde gevoelens tegemoet gezien. De Deens regisseur, van wie bekend is dat hij vliegangst heeft en zich dus alleen met zijn caravan verplaatst, is nog nooit in de States geweest en kan dus – volgens de kritiek – geen realistisch beeld geven van de Amerikaanse samenleving. Von Trier pleegt de kritiek te counteren met de opmerking dat hij Amerika bekijkt door de bril die Amerikaanse film- en documentairemakers zelf in de loop van de voorbije eeuw opgezet hebben om naar hun eigen land te kijken. Als de Amerikanen er zelf alles aan gedaan hebben om een eenzijdig en weinig flaterend beeld op te hangen van hun samenleving, waarom zou Von Trier dan heiliger dan de paus moeten zijn? Omdat hij een buitenstaander is? Amerikaanse filmcritici die verder kijken dan hun neus lang is, beseffen inmiddels dat Von Trier inderdaad een punt heeft, ook al geven ze het alleen schoorvoetend toe en is datgene wat ze zien in de spiegel die de Deen hun voorhoudt niet meteen een fraai portret en komt het nauwelijks overeen met het beeld dat ze zelf hebben van hun land. Von Trier hanteert Amerika dan ook als een concept, een bundeling ideeën en voorwaarden, eerder dan als een maatschappelijk project.



Von Trier is bikkelhard voor de Amerikaanse samenleving en de culturele waarden die ze probeert te exporteren. In Dogville waren we getuige van de bekrompenheid, het bijgeloof en de hypocrisie van een plattelands plaatsje in Colorado; in Manderlay voert Von Trier de kijker mee naar een plantage in Alabama anno 1933 waar een goedmenende jonge blanke vrouw de touwtjes in handen neemt om de achtergestelde en uitgebuite zwartjes te bevrijden, hun kennis te laten maken met democratie en zelfbeschikkingsrecht, termen die niet vreemd in de oren klinken naar aanleiding van de oorlog in Irak en het jargon dat George Bush Jr. hanteert om zijn inmenging te vergoelijken. Manderlay is brandend actueel en zal dat wellicht nog een aantal decennia blijven met de Koude Oorlog achter ons, de historische vijand in het Kremlin op apengapen, Europa verdeeld en slippendragend en China, het Romeinse keizerrijk van de toekomst, nog maar nauwelijks ontwaakt uit een eeuwenlang isolement en een proces van stagnatie. Von Trier ontmaskert de zgn. goede bedoelingen van de Amerikanen om de wereld te bevrijden van de dictatuur, ontmaskert een systeem dat louter vrede neemt met gelijkgestemden en geen ruimte laat voor een andere weg, een andere methode, waarbij het niet terugschrikt om fundamentele ethische en morele principes op te offeren voor mondiale suprematie.

Gelukkig is Manderlay meer dan een politiek statement, al zijn er nu al fans die het Von Trier kwalijk nemen dat hij zijn radicalisme tempert of matigt. Maar misschien hebben ze het bij het verkeerde eind en blijft Von Trier vooreerst een verteller, wel is waar eentje met een angel, maar tegelijk ook een man die voor z'n vrouw en vier kinderen moet zorgen en dus brood op de plank wil. Manderlay is minder expliciet, minder heftig en meer verhalend zonder dat er sprake is van gemakzucht of falend politiek engagement. Von Trier legt het er allemaal een beetje minder dik op en zijn cynisme is deze keer veel meer ingebed in de anekdotes dan in de karakters van de personages. Iedereen is deze keer slachtoffer en Grace, die in Dogville bijna alleen alle ellende moest torsen, is lange tijd degene die de dans lijkt te zullen ontspringen. Haar goede intenties krijgen evenwel een flinke deuk wanneer blijkt dat de zwarten niet zo dom zijn als ze zich voordoen en de situatie feitelijk steviger in handen hebben dan Grace of de toeschouwer vermoedt. Die naïviteit zullen ze haar later als een daad van racisme en neerbuigendheid verwijten. Pittig detail: de zwarte acteurs waren tijdens een voorafgaande infosessie met de ploeg van Von Trier geshockeerd door de manier waarop de regisseur hun voorouders voorstelde als volgzame en tamme slaven. De verborgen agenda die hij voor de epiloog in petto had, kon hen blijkbaar niet echt overtuigen. Toch is de dreun die Von Trier voor het slot van de film heeft gereserveerd tegelijk een prachtige vinding en een sarcastische grap op de rug van Grace (en bij uitbreiding alle wereldverbeteraars die menen via paternalisme en machtsvertoon een oplossing te kunnen forceren). Deze keer is er geen papa om Grace uit de penibele situatie te redden of net wel, maar door de speling van het lot ontstaat er een misverstand waardoor vader en dochter elkaar uiteindelijk niet ontmoeten. Dit keer bedenkt Grace zelf een manier om weg te komen op Manderlay, maar de prijs die ze betaalt is hoog, heel erg hoog. Opnieuw dringt een vergelijking met Irak zich op.



BEELD EN GELUID
Manderlay is Lars von Triers tweede experiment op de grens tussen toneel en film. Ook nu is de hele actie opgenomen in een studio ter grootte van een voetbalveld, hangen er camera’s aan de zoldering die regelmatig een overzicht bieden van uit vogelperspectief en is het decor eerder summier, zij het dat Von Trier toch een toegeving doet: van het huis van de blanke plantage-eigenaars zien we de gevel en een draaitrap. De behuizing van de zwarten beperkt hij tot primitieve houten staketsels. Voor de zon gebruikt hij gele schijnwerpers in een eerder donkere omgeving en de scènes worden belicht in functie van de zeer beweeglijke camera annex steadycam die Von Trier heel vaak zelf hanteert. Het geheel maakt een zeer spontane indruk waarbij de camera ook tijdens close ups de neiging heeft om te bewegen (wat soms wel eens op de zenuwen gaat werken). De tinten zijn nauwelijks kleurvast want de geïmproviseerde manier van werken maakt een berekende opstelling van lichtbronnen onmogelijk. De kleuren situeren zich zoals in Dogville in het donkere spectrum, veel zwart, bruin in alle schakeringen en grauw. De montage van al dat materiaal is geen sinecure geweest en een vijftal keren is er sprake van beeldsprongen tijdens een dialoog of een heftige woordenwisseling omdat er geen gebruik is gemaakt van een tweede camera of omdat een deel van de opname is hernomen vanuit hetzelfde standpunt. Het oogt een beetje slordig, een effect dat bij het draaien van Dogville veel beter onder controle is gehouden. De film is op video voor HDTV opgenomen en voor de bioscooprelease naar pellicule overgeschreven. De klank staat in 5.1 en de soundtrack komt uit het Stabat Mater, één van de mooiste stukken uit het klassieke repertoire, van de hand van de vroeg 18de eeuwse Italiaanse componist Giovanni Battista Pergolesi. De intimistische sfeer van het religieuze werk werkt perfect gezien de claustrofobische omgeving. De klankband is voor de rest eenvoudig en verzorgd met weinig spectaculaire effecten en is ook zonder ondertitels goed te volgen, zij het dat de zwarten een soort tussentaaltje spreken dat misschien niet voor iedereen evident is.

EXTRA'S
De extra's mogen er best zijn: een Commentaarband van regisseur Lars von Trier en cameraman Dod Mantle, niet ondertiteld en niet altijd evident voor niet-Engelstaligen (gezien het steenkool-Engels van Von Trier), wel interessant en boeiend; de Documentaire: The Road to Manderlay, 45 minutenlang, met boeiende opnamen van de voorbereidingen en openhartige gesprekken met de acteurs over de thema’s van de film en de samenwerking met Von Trier; een Interview met Jack Stevenson over de figuur van Lars von Trier, zijn belang voor de Deense cinema en als Europees cineast, afgewisseld met een gesprek met Von Trier himself over de dingen die hem beïnvloeden en richting geven. In Interview met Rik Launspach, de acteur die de rol van opzichter van de plantage op zich neemt, wordt de durf van Von Trier onderstreept om controversiële onderwerpen aan te snijden, los van de vraag of daar een publiek voor is. Andere Trailers bevat een aantal titels uit het aanbod van dvd-verdeler A-Film, o.a. Dear Wendy en Der Untergang.

CONCLUSIE
Manderlay van Lars von Trier is aparte cinema. Er zijn weinig aanknopingspunten met reguliere hedendaagse films wegens de aparte look en de uitgesproken politieke keuzen die de regisseur maakt. Wie eerder van Dogville kon genieten, zal blij verrast zijn met deze opvolger die onder gelijkaardige omstandigheden tot stand is gekomen, een aantal bekende personages bevat (ingevuld door andere acteurs) in een verhaal dat voor de volle 100 procent de hand en de mentaliteit van Lars von Trier verraadt. Dat Von Trier een goede story kan schrijven was al bekend, in Manderlay levert hij nog maar eens het bewijs van zijn engagement en zijn kunnen en houdt de toeschouwer tot op het einde geboeid aan het scherm gekluisterd. De politieke boodschap is zeer aanwezig, maar stoort nooit het vlotte verloop van het verhaal. Bryce Dallas Howard is een schot in de roos en ze wordt zoals haar voorgangster Nicole Kidman in Dogville omringd door een lichting interessante en boeiende acteurs en personages. In 2008 bereikt het sluitstuk van de trilogie de bioscopen. Grace strijkt dan neer in Washington voor een hopelijk even sterke derde Von Trier. De organisatoren van het Festival van Cannes reserveren nu al best hun Gouden Palm 2008 voor diens Amerika-cyclus.