FILM
Van een kostuumdrama over een componist uit de 17de eeuw zou je op z'n minst mogen verwachten dat niet alleen de jurken en de corsages, de decors en de omgeving, maar ook de kapsels en de make up tot in de puntjes verzorgd zijn en geconcipieerd naar de gebruiken van de tijd. Het is een basisvoorwaarde voor een geloofwaardig portret. Van Johann Sebastian Bach zijn tal van portretten bewaard gebleven, al dan niet naar de werkelijkheid getekend of geschilderd, maar één feit staat vast: de man was klein van gestalte en eerder corpulent, met weinig zin voor goeie smaak wat zijn garderobe betreft en nauwelijks geïnteresseerd in wufte pruiken en andere tierelantijnen. J.S. Bach was een introvert, maar zelfbewuste man met een moeilijk karakter, zeer religieus, met een uitgesproken drang om zijn heer en heiland te dienen en te vereren via zijn muziek. Wat de Franse regisseur Jean-Louis Guillermou er toe heeft aangezet om Bachs echtgenoten te voorzien van bombaste pin-upkapsels, vuurrode lipstick met de stokkerige Christian Vadim in de rol van J.S. Bach, dat zal wel voor altijd een goed bewaard geheim blijven. Het zijn pijnlijke onnauwkeurigheden die het kijkplezier vergallen en getuigen van weinig respect voor het tijdskader dat men probeert op te roepen.

Il Était Une Fois Jean-Sébastien Bach is geen overweldigende en meeslepende film geworden, noch een uitbundige en bezielende kaskraker in de stijl van Milos Formans achtvoudige Oscarwinnaar Amadeus (1984). Deze Franse productie houdt het midden tussen een biopic en een documentaire, vanaf de geboorte van de componist in 1685 tot zijn dood in 1750, waarbij een offscreenstem voor de chronologische voortgang zorgt en de filmfragmenten aan elkaar praat. Il Était Une Fois Jean-Sébastien Bach is een opsomming van feiten eerder dan het ontroerend portret van een mensenleven. De dialogen zijn houterig en formeel en vaak niet meer dan dragers van louter biografische informatie. De verhitte gesprekken tussen Bach en zijn broodheren zijn herleid tot hoffelijke berispingen en korte knikjes van de kant van de componist. Anna Magdalena (Elena Lenina) en Maria Barbara (Frédérique Bel), Bachs eerste en tweede vrouw, blijven hun echtgenoot ook in de beslotenheid van de huiskamer en het echtelijke bed aanspreken met vous en maître, een beleefdheidsvorm die Dominique de Rivaz in Mein Name Ist Bach (2003) alleen situeert in kringen van de adel en de hogere burgerij, een milieu dat de Bachs niet frequenteerden. J.S. Bach was een vakman, een handwerksman met meer dan tien kinderen, meestentijds slecht behuisd en in geldnood en dus omzeggens geen personeel om zijn vrouwen te helpen bij de was en de plas. Het beeld dat Guillermou van de familie Bach ophangt is wel heel ver uit de buurt.



Regisseur Jean-Louis Guillermou concentreert zich in Il Était Une Fois Jean-Sébastien Bach op de carrière van de componist. De tienjarige koorknaap stapt de film binnen, kort na de dood van zijn vader, een gerenommeerd instrumentenbouwer en muzikant. Johann Christoph Bach, de oudste van de Bachzonen en kerkorganist in het nabijgelegen Ohrdruft, neemt Johann Sebastian in huis. Volgens de legende ontdekt hij het talent van zijn jongere broertje, maar Jean-Louis Guillermou beweert dat het verblijf in Ohrdruft voor de kleine Bach een hel was en een rem op zijn ontluikend talent. Met een studiebeurs vertrekt Johann Sebastian in 1700 naar het Michaelis gymnasium in het Noord-Duitse Lüneburg waar hij toegang heeft tot alle grote composities uit zijn tijd en waar hij in drie seizoenen een enorme muzikale bagage verzamelt. Op z'n 18de is J.S. Bach klaar met zijn opleiding en krijgt hij een aanstelling als organist van de Neue Kirche in Arnstadt. Daar schrijft hij z'n eerste cantaten en de beroemde Toccata en Fuga, BWV 565.

Van de meningsverschillen met het stadsbestuur, de kerkleiders en de gelovigen die Bachs improvisaties nauwelijks op prijs stellen, maakt de componist in 1705 gebruik om er even tussenuit te knijpen en zijn grote voorbeeld Dietrich Buxtehude driehonderd kilometer noordelijker, in Lübeck, op te zoeken. Bijna twee jaar duurt zijn afwezigheid, maar de opvolger van Buxtehude wordt hij niet, wegens geen interesse voor Alexandra Buxtehude, de huwbare dochter van de oude organist, die integraal deel uitmaakt van de deal. Jean-Louis Guillermo schenkt uitgebreid aandacht aan wat in werkelijkheid een fait divers is in de Bach-biografie (de verzonnen amoureuze scène met Alexandra) en slaagt er op geen enkel moment in om werkelijke emotie in zijn figuren te leggen en die vervolgtens over te brengen op de kijker. Alexandra is vrij eerlijk over haar gevoelens voor de jonge Bach, en het is maar de vraag of dat in het tijdskader past. Johann Sebastian Bach zegt dat het hem spijt en bedankt in formele bewoordingen voor de eer: oudemannetjestaal in de mond van een 20-jarige.



In 1707 krijgt J.S. Bach een aanstelling als organist in Mühlhausen, ontmoet er zijn nichtje Maria Barbara en treedt met haar in het huwelijk. Na nauwelijks twee jaar ziet Bach zich verplicht om als gevolg van meningsverschillen met stad en kerk naar Weimar uit te wijken. Hij wordt er aangenomen als organist en kamermusicus aan het hof van Willem Ernst. Bach zal er bijna een decennium blijven, ook al is de hertog van Saksen-Weimar een hooghartige en onbetrouwbare figuur en laat hij de componist wegens zogenaamde contractbreuk vier lange weken in z'n kerker opsluiten. In Weimar componeert J.S. Bach merendeel van zijn beroemde orgelwerken. Als gevolg van interne meningsverschillen in de schoot van de hertogelijke familie, zoekt Bach uiteindelijk een andere betrekking. Die vindt hij aan het hof van Anhalt-Köthen, een calvinistisch en muziekvriendelijk bolwerk waar hij voornamelijk wereldse kamermuziek componeert. In 1720, Bach is dan in Berlijn op uitnodiging van de plaatselijke vorst, overlijdt zijn vrouw Maria Barbara in Köthen ten gevolge van een mysterieuze en ongeneeslijke ziekte. Bach blijft met 7 kleine kinderen achter. Even is zijn aandacht afgeleid door praktische beslommeringen. Een jaar later trouwt hij met Anna Magdalena Wilcke, zangeres in het plaatselijk kerkkoor en prima kopiiste van zijn latere werken. Jean-Louis Guillermou bezegelt de verloving van Bach en Anna Magdalena met een intense zoen op de straatweg tussen de kerk en Johann Sebastians woonhuis, een bijna onmogelijk voorval gezien de streng calvinistische opvattingen van de plaatselijke gemeente. Anna Magdalena baart dertien kinderen, waarvan het overgrote deel op jonge leeftijd sterft, een voor ons onvoorstelbaar verlies, maar geen echt drama in een tijd dat hoge kindersterfte tot de dagelijks gang van zaken behoort.

In 1723, Bach is dan 38 jaar oud, verkast de familie naar Leipzig. De maestro wordt er aangeworven als cantor van de Thomaskirche waarvoor hij in totaal vijf jaargangen kerkcantaten zal componeren. Hij krijgt het toezicht op de muziekuitvoeringen van nog drie andere kerken en doceert latijn aan de Thomasschool. Om zijn inkomen te vergroten geeft hij publieke uitvoeringen van zijn wereldlijke composities in café Zimmermann, volgens regisseur Guillermou op aanraden van zijn kinderen. Maar het stadsbestuur vindt de muziek van Bach verouderd en moeilijk, ondanks het feit dat hij ter plekke zijn Passies componeert, de Hohe Messe, het Magnificat, het Kerstoratorium, stukken van het Wohltemperierte Klavier en deel vier van de Goldbergvariaties. De vele taken eisen het onmogelijke van J.S. Bach en zijn gezondheid gaat er in de loop der jaren sterk op achteruit. In 1947, hij is dan 62 jaar oud, manifesteert zich een oogziekte die tot blindheid zal leiden. Twee jaar later krijgt hij een beroerte. Jean-Louis Guillermou verbindt de dood van J.S. Bach met een oogoperatie, uitgevoerd door een Engels kwakzalver in 1750 en zwijgt over Bachs tweede beroerte, tien dagen eerder, die volgens de officiële kronieken de echte oorzaak is van zijn schielijk overlijden.

Alhoewel Jean-Louis Guillermou's kroniek van Bachs leven en dood min of meer de officiële versie volgt, mag het duidelijk zijn dat er regelmatig ongerijmdheden in zijn scenario te lezen staan die wijzen op een slechte voorstudie of een foute interpretatie van de tijdsgeest en/of het culturele weefsel van die periode. Meest storend zijn de zwakke acteerprestaties. Zelden springt er een vonk over naar de kijker, zelden kan die zich vereenzelvigen met de personages die Guillermou gestalte geeft. Voor grote emoties is er in Il Était Une Fois Jean-Sébastien Bach nauwelijks plaats. Guillermou geeft voorrang aan de chronologische vertelling, de data, de plaatsen die Bach aandoet, de stads- en kerkleiders waarmee hij het aan de stok krijgt. Tegelijkertijd toont hij nauwelijks de conflicten, de wrijvingen en de afrekeningen die aan de basis liggen van de vroegtijdige verbreking van Bachs arbeidscontracten. In de handen van Jean-Louis Guillermou is Johann Sebastian Bach een gecastreerde kater, een man zonder veel lef, wat in tegenspraak is met wat de Bachbiografen schrijven.

Wat overeind blijft is de muziek. In tegenstelling tot wat sommige critici beweren, zijn de uitvoeringen van Bachs muziek in deze film van goede tot uitstekende kwaliteit. Jean-Louis Guillermou deed een beroep op plaatopnamen van een uitgelezen schare internationaal gevierde en geschoolde musici en zangers, waaronder Peter Schreier, Edith Mathis, Dietrich Fischer Dieskau en het Münchener Bachkor en Orchester o.l.v. Karl Richter. Ze brengen fragmenten uit o.a. de cantaten, de Brandenburgse concerten, de Passies, de piano- en orgelwerken, de vioolsonates, de Hohe Messe en het Magnificat: een wereldreis door het werk van Johann Sebastian Bach in iets meer dan anderhalf uur.



BEELD EN GELUID
Het beeld van deze film is redelijk van kwaliteit. Het kleurenpalet is aan de donkere kant met veel grijs en bruin, waarbij kunstlicht in de binnenopnamen zoveel mogelijk is geweerd of zeer voorzichtig toegepast. Soms is er sprake van uitwaaiering en vlakvorming, maar dat effect beperkt zich hoofdzakelijk tot LCD- en plasmaschermen. De buitenopnamen zijn korrelig van structuur met een neiging naar zwart-wit- en grijstinten. De ongerechtigheden zijn beperkt tot een minimum, van beschadigingen is er geen sprake. De geluidsband trekt alle aandacht, met spannende surroundeffecten tijdens de korte fragmenten uit de orgelwerken en de pompende baspartijen uit het derde deel van de Brandenburgse Concerten. Deze dvd is in Frankrijk uitgegeven. Hij bevat de originele Franse dialogen en biedt de keuze uit Engelse en Franse ondertitels. Van Il Était Une Fois Jean-Sébastien Bach bestaat (nog) geen Benelux-uitgave met Nederlandse ondertitels. In Brussel is de dvd overal makkelijk te krijgen.

EXTRA'S
Weinig interessante extra's: een Originele Bioscooptrailer, een totaal overbodig Fotoalbum. De Making of is een los verband van werkopnamen zonder commentaar en zonder Engelse (of Duitse) ondertitels.

CONCLUSIE
Films over het leven van Johann Sebastian Bach zijn zeldzaam. Misschien valt er geen echt groot drama uit zijn godvruchtig leven ten dienste van god te distilleren? Il Était Une Fois Jean-Sébastien Bach is in elk geval een goed voorbeeld van hoe men het beter niet aanpakt. De verhaalstof bevat weinig dramatische accenten, mede omdat de acteerprestaties niet erg sterk zijn; de aankleding en de maquillage zijn fout en de casting van het hoofdpersonage is gewoon een vergissing. Alleen de muziek is echt de moeite waard. Bachliefhebbers zullen ze weten te appreciëren en voor beginnelingen vormt ze een goed uitgangspunt tot het indrukwekkende oeuvre van Johann Sebastian Bach.