Nosferatu van de Duitse regisseur F.W. Murnau is de allereerste filmadaptatie van Dracula, een angstaanjagend personage dat al eeuwenlang in één of andere vorm circuleerde in de westerse mythologie, en dat in 1897 zijn moderne contouren kreeg in het gelijknamige boek van Bram Stoker. Murnau kreeg evenwel geen toestemming van Stokers weduwe om het boek te verfilmen. Het is niet helemaal duidelijk of de Amerikaanse te veel geld vroeg voor de rechten of een bioscoopfilm gewoon niet zag zitten. Dus maakte Murnau een film die geïnspireerd was op het boek en dat leidde tot een proces dat ie verloor. De rechtbank eiste de vernietiging van alle bestaande kopieën. Gelukkig bleven een aantal reservefilmrollen bewaard in Frankrijk en Tsjecho-Slowakije. Ze dienden als basis voor de reconstructie van de film voor deze dvd-uitgave. Het is een cynische speling van het lot dat Bram Stokers Dracula uiteindelijk z’n blijvend succes grotendeels te danken heeft aan Murnaus verfilming, want zijn versie diende als inspiratiebron voor tientallen jonge regisseurs in latere jaren.

 

Murnau koos niet alleen een andere naam voor zijn hoofdpersonage, hij veranderde ook de karakters en de namen van de andere personages in zijn film. Zijn versie begint in Bremen op het moment dat huizenmakelaar Knock (Alexander Granach) een brief ontvangt van graaf Orlok (Max Schreck), een kasteelheer uit de Karpaten, met het verzoek om voor hem een leegstaand pand op de kop te tikken in de Duitse havenstad. De brief is in geheimtaal opgesteld en het zal later in de film niemand verbazen dat Knock de graaf meester noemt, want van bij de aanvang is het duidelijk dat beiden elkaar ooit eerder hebben ontmoet. Knocks medewerker Hutter (Gustav von Wangenheim) krijgt de opdracht om naar de Transylvanische bergen te reizen om de transactie in een contract te bevestigen. Ter plekke blijkt het niet zo makkelijk om de bevolking ertoe te bewegen hem naar het kasteel van graaf Orlok te brengen: in een herberg waarschuwt de kastelein Hutter voor weerwolven en de voerman weigert het domein van de graaf te betreden. Hutter moet te voet verder. Hij is nog maar net de brug over de rivier gepasseerd die het landgoed scheidt van de bewoonde wereld, of daar verschijnt uit het niets het bespannen rijtuig van de graaf dat hem tot voor de poort van het kasteel brengt. In de schaduw op de binnenkoer maakt hij kennis met graaf Orlok, lichtjes geïrriteerd door het lange wachten, maar ook gastvrij, want in de kale ontvangstkamer staat een uitgebreid buffet klaar voor de Duitse gast.

 

 

 

Na de maaltijd is het tijd om het contract te bespreken. Hutter haalt de documenten uit zijn reiszak en tegelijk valt er een medaillon op tafel van zijn beeldmooie echtgenote Ellen (Greta Schroeder). Orlok kijkt gebiologeerd naar het minuscule portret: wat heeft u vrouw een prachtige hals!, is alles wat hij kan uitbrengen. Als blijkt dat zijn toekomstige huis in Bremen tegenover dat van de Hutters ligt, aarzelt hij geen moment: hij tekent. De ochtend nadien ziet Hutter nog net hoe de graaf een aantal doodkisten in de laadbak van zijn koets stopt en er vervolgens als de duivel vandoor gaat. Wat volgt is een race tegen de tijd tussen Hutter en Orlok om als eerste Bremen te bereiken, Hutter om zijn vrouw te beschermen, Orlok om haar te verleiden en haar de zijne te maken door haar bloed te drinken.

 

Murnaus Nosferatu heeft niets gemeen met de vampiers uit latere filmproducties. Zijn graaf Orlok is geen sexy of verleidelijk personage dat jonge maagden het hoofd op hol brengt of een beroep doet op bovennatuurlijke krachten om zijn doel te bereiken. Hij kan zich onzichtbaar maken en zodoende een kamer of een gebouw betreden zonder een deur te openen, maar hij heeft geen toverkracht en hij kan mensen ook niet dwingen om tegen hun wil of tegen hun natuur te handelen. Ondanks zijn angstaanjagende verschijning is hij een tragische en meelijwekkende figuur, veroordeeld om eeuwig te leven, in grote eenzaamheid en zonder gevoelens als affectie of emotie. Religieuze attributen zoals crucifixen en bijbels laat Murnau achterwege en er is ook geen sprake van knoflook om de boze geesten te bezweren en op een afstand te houden. Het enige wat Nosferatu interesseert is vers bloed, liefst van jonge en ongeschonden maagden, en die ene keer dat hij de slapende makelaarsassistent in de hals bijt, heeft geen blijvende gevolgen. Hutten houdt het voor twee muggenbeten en de regisseur schenkt er in het vervolg van de film geen aandacht meer aan. Met zijn spitse oren, de donkere oogkassen, de klauwachtige vingers met ontzettend lange nagels en z’n twee scherpe voortandjes (i.p.v. de latere hoektanden) lijkt Murnaus Nosferatu veel meer op een knaagdier of een vleermuis dan op een mens. Zijn reacties worden gestuurd door z’n instinct, veel meer dan door intellectuele activiteit of vrije wil. Uiteindelijk is het niet Ellen Hutten, zijn ultieme slachtoffer, die op de sympathie van de kijker/toeschouwer kan rekenen, maar is het de figuur van de onfortuinlijke vampier zelf die de aandacht trekt en medelijden opwekt.

 

Hoewel het in Nosferatu ogenschijnlijk gaat om een bloeddorstige vampier die een verre reis maakt voor het bloed van een jonge maagd, zou het niet wijs zijn de seksuele context van Murnaus verfilming over het hoofd te zien. In feite staat de seksuele thematiek centraal en is er zeker sprake van een homo-erotische spanning tijdens de ontmoeting tussen Hutten en de graaf. Die wordt verbroken wanneer Hutten zich in de vinger snijdt en Orlok té openlijk zijn interesse toont voor diens mooie bloed, maar uiteindelijk vergrijpt de graaf zich aan de aantrekkelijke kerel, getuige de twee wondjes in zijn nek. Vervolgens richt Orlok zijn aandacht op Ellen Hutten. Die voelt op de één of andere manier dat het niet pluis is in het verre Transylvanië. Ze heeft nachtmerries, slaapwandelt en ze uit nauwelijks verstaanbare waarschuwingen aan het adres van haar echtgenoot wanneer ze in angstzweet wakker wordt. Zij zal zich opofferen en Nosferatu ter wille zijn om Bremen te redden van de pest; hem haar lichaam aanbieden in de hoop dat hij de vroegst kraaiende haan vergeet waardoor hij tijdens de eerste ochtendlijke zonnestralen zal verdampen. Greta Schroeder brengt de rol met veel pathos, met heftige bewegingen en smachtende gelaatsuitdrukkingen, helemaal volgens de regels van het Duits expressionisme. Haar haast primitieve euforie en angst sublimeert de seksuele extase en de grote fysieke opgewondenheid die Murnau als bijna onzichtbare, maar altijd tastbare onderlaag in zijn film stopt. Een gelijksoortige opgewondenheid treedt op bij makelaar Knock in de gevangenis wanneer hij beseft dat de meester op komst is en bij professor Bulwer (John Gottowt in een hoofdrol uit het boek van Stoker, maar door Murnau gereduceerd tot een onbelangrijke bijrol) die z’n gretigheid nauwelijks kan verstoppen voor zijn biologiestudenten wanneer een vleesetende plant een vlieg vangt. Ook in die beide gevallen is er sprake van opwinding die duidelijk verder gaat dan louter intellectuele.

 

 

Vormelijk maakt Murnau een haast gotische film die wordt gedomineerd door visuele hoogstandjes en atmosfeer. Wekenlang reisde z’n productieteam door het noorden van Duitsland en Tsjechië op zoek naar geschikte locaties. Die vonden ze langs de Oostzeekust, o.a. in Wismar, Lübeck en in het Tsjechische binnenland, o.a. Poprad, Dolný Kubín en Podzámok. Vervolgens werd een draaiscenario opgesteld om het aantal verplaatsingen te beperken en de uitgaven onder controle te houden. Het resultaat is een visueel veelzijdige film, terwijl de locaties vaak heel dicht bij elkaar lagen, gefilmd werden vanuit een ander perspectief of bij een andere belichting, etc. Met het spel van licht en donker creëerde Murnau vervolgens z’n unieke sfeer van dreigend en onvoorspelbaar gevaar waarmee hij vele generaties volgelingen beïnvloedde. De schaduwbeelden van Nosferatu op de muur van het trappenhuis wanneer hij zich opmaakt voor de ultieme ontmoeting met Ellen Hutten, het onregelmatige dierlijke hoofd en de angstaanjagende klauwen die hij dreigend in de lucht steekt, ze blijven u beslist nog dagenlang door het hoofd spoken. Al even indrukwekkend en vernieuwend is overigens Murnaus montagestijl die het best gedemonstreerd wordt tijdens de terugreis van Hutten en Orlok naar Bremen. Beide mannen volgen verschillende trajecten (Orlok over het water, Hutten over land) en gebruiken verschillende vervoersmiddelen (Orlok een vlot en een zeilschip, Hutten een rijtuig en een paard) en Murnau monteert de beide reizen tussen elkaar, waarbij het al gauw duidelijk wordt dat Orlok een voortvarende tocht maakt en Hutten opgehouden wordt door het moeilijke terrein en een ongelukkige valpartij. Bovenop komen de reacties van Ellen Hutten in Bremen, want die maakt zich zorgen over het lot van haar echtgenoot en heeft tegelijk een voorgevoel van het gevaar dat op haar afkomt. Murnau maakt er een spannende mix van en laat uiteindelijk Orloks schip bijna geruisloos voor dag en dauw de haven van Bremen binnenzeilen, een spookschip zonder bemanning en met een handvol doodkisten aan boord…

 

Zoals eerder aangegeven zijn de acteerprestaties weinig natuurlijk. In het Duits expressionisme ging het om het zichtbaar maken van innerlijke emoties en het opwekken van viscerale gevoelens en daarvoor was de weinig subtiele theatrale stijl uitermate geschikt. Naar hedendaagse maatstaven gaat het om een ouderwetse en lachwekkende manier van acteren, maar voor die generatie van regisseurs (en hun collega’s in de jaren dertig en veertig) was de vertelling an sich belangrijker dan de karakterontwikkeling van de personages. Desondanks slaagt Murnau er in Nosferatu in om een gevoel van droevigheid op te wekken omtrent zijn hoofdpersonage Orlok. Dat geldt overigens al veel minder voor de Nosferatu van Werner Herzog, een adaptatie die nauw aansluit bij die van Murnau qua uitwerking en sfeer. Herzogs vampier (Klaus Kinski) is evenwel een stuk minder kwetsbaar. Hij is intelligenter en zijn gedrag lijkt minder instinctmatig, waardoor het publiek hem in staat acht tot rationele keuzen en bijgevolg minder begrip opbrengt voor zijn zgn. gepredestineerd dierlijke gedrag.

 

In juni 2008 zijn in Tsjechië opnieuw oude filmrollen van Nosferatu teruggevonden. Volgens de F.W. Murnau stichting gaat het om zeer slecht bewaarde kopieën, maar bevatten ze mogelijk nog een aantal fragmenten die niet in deze voorlopig definitieve versie zijn opgenomen. Het Nosferatu-epos krijgt dus beslist nog een vervolg.

De F.W. Murnau heeft een klein wonder verricht bij de restauratie van Nosferatu. Niet alleen zijn alle ongerechtigheden en beschadigen grotendeels weggewerkt zonder verlies van scherpte en detail, men is er ook uitstekend in geslaagd om het verschil in toon en textuur tussen kopieën, werkkopieën en kopieën van kopieën tot een minimum te beperken. Bovendien heeft men de originele kleuring opnieuw aangebracht zoals voorzien door Murnau: blauw voor de nachtelijke scènes, waardoor er inderdaad sprak is van een dergelijk effect (want de opnamen werden gewoon overdag gemaakt), sepia voor de dagscènes en rozerood voor het overige materiaal, afgewisseld met materiaal dat oorspronkelijk in zwart-wit werd getoond. Af en toe ontbreken er een paar beeldjes in een scène, waardoor er sprake is van een bruuske overgang, maar gezien de voorgeschiedenis van de film, is dat zonder meer acceptabel. Met een beetje geluk kan ook hier aan verholpen worden via het recent ontdekte Tsjechische materiaal. De tussenbordjes met de dialogen en sporadische aanwijzingen over het verloop van het verhaal zijn gereconstrueerd met behoud van het oorspronkelijke lettertype, de originele stijl en versiering. Voor de geluidstrack is een beroep gedaan op de oorspronkelijke muziekscore van componist Erdmann uit 1921, voor de gelegenheid opnieuw gearrangeerd door Berndt Heller en uitgevoerd door het Symfonieorkest van Radio Saarbrücken.

 

De 53 minuten durende Documentaire The Language of Shadows (2007) van de Spaanse regisseur Luciano Berriatúa begint als een biografisch portret van de in Bielefeld anno 1888 geboren F.W. Murnau. Hij kwam uit een goed milieu en volgde tegen de zin van zijn vader een toneelopleiding. Hij kwam in contact met de schilder Franz Marc (die Brücke), verkaste naar Berlijn waar hij bij de bekende toneelregisseur Max Reinhardt studeerde en er zijn eerste rol in Das Mirakel aangeboden kreeg. Na W.O.I legt Murnau zich op het filmgenre toe. In 1919 en 1920 regisseert hij zeven films die jammer genoeg verloren gegaan zijn. In de documentaire worden ze aan de hand van foto’s en een zeldzaam teruggevonden beeldfragment geïllustreerd. Het gaat om experimentele en expressionistische producties die bijna uitsluitend in een studio-omgeving zijn opgenomen en veel gelijkenis vertonen met de toneelstukken die in Berlijn op dat moment in zwang waren. Murnau sluit zich aan bij de radicale en revolutionaire Novembergruppe en betrekt met zijn vriend en schilder Walter Spies een huis in Berlijn Grünewald. Met Nosferatu beleeft Murnau z’n definitieve doorbraak op een scenario van zijn vrienden van de Pansofische Loge naar Bram Stokers Dracula. De documentaire schenkt aandacht aan de locaties in Wismar en Lübeck waarvan sommige tot vandaag bewaard zijn gebleven. De locaties in Tsjechië zijn beter bewaard, want ze hebben minder geleden onder de bombardementen tijdens W.O.II . Interviews zijn er o.a. met Eva Dickmann (nichtje van Murnau), David Sandberg (Neefje van Leo Spies), Ellen Luckow, Wolfgzang Kistermann (expert Occultisme) en Daisy Spies. De korte film An Historic Film arrives as a Digital Edition is een zeer korte impressie (3 min.) over het restauratieproces van Nosferatu. Het is niet meer dan een teleurstellend niemendalletje. De Andere Trailers hebben betrekking op Der Blaue Engel en Ame Agaru, een must voor diehardfilmliefhebbers.

Nosferatu, Eine Symphony Des Grauens van de Duitse regisseur F.W. Murnau uit 1922, is een expressionistisch meesterwerk dat aan de basis ligt van het horrorgenre zoals we dat tegenwoordig kennen. Met moderne horrorfilm heeft deze productie evenwel weinig gemeen, want Murnaus vampier is geen monster, geen buitenaardse levensvorm, maar een bizarre en droevige figuur die op één of andere manier herkenbaar blijft als een menselijk wezen, ondanks de dierlijke trekken, de spitse oren en de klauwachtige handen. De F.W. Murnau Stichting heeft een beroep gedaan op de meest geavanceerde digitale technieken om de film in zijn oorspronkelijke staat te herstellen en ondanks het feit dat ze wel nooit helemaal in haar opzet zal slagen, is deze dvd-versie beslist de beste die sinds de vernietiging van de originele filmrollen is gereconstrueerd, mét behoud van de originele kleuren en de originele muziek.