De 17-jarige Effi Briest trouwt op haar 17de met baron Geert von Imstetten, een regeringsambtenaar die haast haar vader kon zijn. Dat is een goede keuze, aldus Effi’s moeder, want daarmee krijg je de positie en het prestige van iemand van veertig. Effi (Hanna Schygulla) zelf bewondert de graaf en vindt hem een aantrekkelijke man, tegelijk is ze een beetje bang omdat hij zoveel wijzer is dan zijzelf, zo volwassen, zo zelfzeker. Na het huwelijk neemt Geert von Imstetten (Wolfgang Schenck) haar mee naar zijn grote herenwoning aan de oostzee kust. Het jonge meisje moet er van de ene op de andere dag een dame zijn, of beter voor dame spelen. Als de zomer ten einde loopt is ze vaak eenzaam in het grote huis want haar man is vaak op zakenreis. Bovendien kan ze er niet echt rekenen op de goodwill van het personeel: Johanna (Irm Hermann), Von Imstettens gouvernante, ziet haar als een concurrente, een sta-in-de-weg na een jarenlange en uitstekende meester-diensterrelatie met haar werkgever. Gelukkig is er de charmante majoor Crampas (Ulli Lommel) die haar gezelschap komt houden en met wie ze lange wandelingen langs het strand maakt. Ogenschijnlijk probeert de majoor op die manier zelf aan een bazige echtgenote te ontsnappen. 

 

Ten slotte wordt Effi’s hoofse relatie met majoor Crampas intiemer dan de conventies van die tijd toestaan. De relatie komt bruusk tot een einde wanneer Crampas eerder toevallig naar een ander regiment overgeplaatst wordt. Vele jaren later, na de geboorte van hun dochtertje Annie en de definitieve verhuis naar Berlijn, ontdekt Von Imstetten de brieven die Crampas aan zijn vrouw ooit schreef. De inhoud is allerminst onschuldig. De graaf voelt zich gekrenkt en verraden, door een goede vriend en door een echtgenote die hij vertrouwde. Hij vindt het nodig om zijn eer te wreken en daagt Crampas uit tot een duel met vuurwapens. Wat de uitkomst van die confrontatie ook moge zijn, de gevolgen zijn rampzalig voor Effi Briest.

 
 
 

 

Bovenstaande tekst zou de ondertitel kunnen zijn van deze film, in werkelijkheid is het de volledige titel die R. W. Fassbinder aan z’n productie gaf. Daarmee trad hij de discussie bij die sinds vele jaren door linkse studenten op de Freie Universität van Berlijn gevoerd werd omtrent de onvrede van een jonge generatie Duitsers over de politiek en maatschappelijke ontwikkelingen in hun land sinds de Tweede Wereldoorlog. Sommige jongeren waren ondertussen het pad van het extremisme opgegaan en lieten het niet bij geanimeerde discussies. Zij namen het recht in eigen hand en bestreden gewapenderhand de kapitalistische consumptiemaatschappij en het fascistische gedachtegoed waarvan ze meenden dat het de val van het naziregime had overleefd (zie Deutschland im Herbst). Als generatiegenoot, als geëngageerd kunstenaar en kritische filmmaker kon R.W. Fassbinder niet aan de zijlijn staan op het moment dat z’n land de zwaarste crisis doormaakte sinds de stichting door de Geallieerden in mei 1949. Effi Briest is Fassbinders vingeroefening, de generale repetitie voor en hele reeks films waarin hij de geschiedenis van zijn land op een kritische manier zou analyseren.

 
 
 

Fassbinder situeert z’n verhaal in de 19de eeuw. Z’n hoofdpersonage Effi treft geen schuld, zij is immer te jong en te onervaren om te kiezen. Dat doen haar ouders voor haar, omdat de geïnteresseerde partij een hoge maatschappelijke status geniet en dus het prestige van de familie Briest laat toenemen. Vader Briest (Herbert Steinmetz) ziet geen problemen opdoemen en zijn echtgenote Louise (Lilo Pempeit) luistert wel naar de bezwaren van haar dochter, maar wuift ze weg. Het komt wel allemaal goed, meent ze, ze is immers op dezelfde manier door haar ouders aan Herr Briest gekoppeld en is haar huwelijk daardoor minder geslaagd? Fassbinder blijft in zijn verfilming vrij dicht bij de originele tekst van Theodore Fontane. Voor emotie en spontaneïteit laat hij weinig ruimte. Zijn aanpak is rigide. Met spiegels en raamkozijnen vergroot hij bewust de afstand tussen z’n personages en de toeschouwer om te voorkomen dat er op enig moment een band zou ontstaan, een mate van verstandhouding, van begrip en medeleven. De dialogen worden haast emotieloos gedeclameerd. De lichamelijke expressie is tot een minimum beperkt. Fassbinder kiest voor lang aangehouden shots en hij bevriest als het ware de taferelen op het einde van elke scène, waardoor de vervreemding extra in de hand wordt gewerkt.

 

Effi Briest is één van Fassbinders meest gestileerde producties: in plaats van de innerlijke emoties te tonen, beschrijft de regisseur wat er gebeurt. De sfeer die hij creëert is koud en morbide om de maatschappelijke repressie, de haperende moraliteit, de hoogmoed en de hooghartigheid van de samenleving zeer precies in beeld te brengen. Effi’s moeder stelt zichzelf en de keuzes die ze heeft gemaakt op het einde van Fassbinders film heel even in vraag: heeft ze Effi de best mogelijk opvoeding gegeven? Het is een klein scheurtje in een haast hermetisch harnas. Haar man stelt haar gerust: er was geen andere weg. Hij zegt het bijna achteloos, ongeïnteresseerd, alsof de juiste prijs is betaald. Fassbinder maakt er een gezellig tafereeltje van, maar zijn boodschap is duidelijk: hier is sprake van een onnoemelijke lafheid, of eerder van een hoogst ergerlijke arrogantie en een misselijkmakende minachting voor de menselijke waardigheid.

Er is heel wat werk gestopt in de restauratie van het Fassbinder-materiaal en het resultaat mag er dan ook zijn, ofschoon echte beschadigingen van het bronmateriaal niet altijd kunnen worden weggewerkt. In Effi Briest valt dat al bij al nog vrij goed mee. Ongerechtigheden en vuiltjes zijn via digitale weg zo goed als compleet weggewerkt, het is dan ook jammer dat de zwarte vlekjes aan het begin en eind van de filmbobijnen niet verwijderd zijn.

De geluidsband heeft last van ruis en af en toe van een korte onderbreking en zoals dat bij Fassbinder gebruikelijk is, staat het geluid in een 2.0-versie (lees: veredelde mono). Dialogen en muziek klinken goed, maar ook niet meer dan dat. Fassbinder heeft nooit veel interesse aan de dag gelegd voor de soundtrack van zijn films. Niet de vorm, maar de inhoud was voor hem van het allergrootste belang.

Als enige extra krijgt u de 26 minuten durende evocatie Fassbinder Frauen van de Franse regisseur Nicolas Ripoche. Het gaat om een productie in samenwerking met de Fassbinder-stichting en het Parijse Centre Pompidou naar aanleiding van een grote overzichtstentoonstelling van R.W. Fassbinders werk in Parijs in 2005/06. Ripoche heeft een thematische montage gemaakt en toont de Fassbinder-vrouwen als slachtoffer, als geliefde en als object. Hij toont ze in angstige en eenzame situaties, overgeleverd aan manipulatie en macht. De geluidsband bevat alleen oorspronkelijke muziek en geen commentaar. Het beeldmateriaal (kleur en zwart-wit) is vaak bewerkt en wordt getoond in splitscreen, over en naast elkaar, verkleind en verveelvoudigd. Ripoche toont de actrices van Fassbinder op hun beste en op hun slechtste momenten, als godinnen, als seksobjecten, als hoeren, als manipulerende feeksen, als kwetsbare wezens zonder eigen wil. Fassbinder Frauen is gemaakt als eycatcher voor een overzichtstentoonstelling. Het resultaat is vooral esthetisch interessant.

Opnieuw verbaast R.W. Fassbinder zijn publiek met een indrukwekkende, zij het strakke dramatische productie waarin medeleven en emotionaliteit tot een minimum worden beperkt wegens de tijdsgeest en de politieke omstandigheden ten tijde van het ontstaan van de film. Effi Briest is Fassbinder pur sang, visueel, inhoudelijk en tot lang na de eindtitels.