Op 20 november 1945 begon in het Duitse Neurenberg het allereerste proces tegen oorlogsmisdadigers: 21 nazi’s stonden er terecht voor de misdaden van het Hitler-regime tijdens de Tweede Wereldoorlog. Hitler en Himmler hadden in de eindfase van de oorlog zelfmoord gepleegd, maar de Geallieerden (Amerika, Engeland, Frankrijk en Rusland) besloten om een publiek proces te organiseren tegen de overblijvende nazikopstukken om voor eens en altijd af te rekenen met het nationaal socialisme en om aan het Duitse volk en de wereld te tonen welke misdaden het regime had gepleegd. Het proces was een waagstuk, want het was voor iedereen duidelijk dat de nazi’s zich niet slag of stoot gewonnen zouden geven. Het kwam er dus op aan om met perfecte beschuldigingen en getuigen voor de internationale rechtbank te verschijnen. Het mogelijk mislukken van de rechtsgang zou de sympathie voor het oude regime alleen maar doen toenemen, wat Winston Churchill tot de uitspraak verleidde dat men de verdachten beter meteen na hun gevangenneming dood had kunnen schieten.

 

 

Hoewel de uitkomst van het proces op voorhand zo goed als vaststond, waren de westerse Geallieerden beducht voor de kritiek dat het in Neurenberg om een showproces zou gaan, te meer omdat de Russische delegatie in nauwelijks mis te verstane woorden had aangegeven dat alleen de doodstraf met de strop voor Moskou acceptabel was. Heel interessant in dit verband is de figuur van kapitein dr. Gilbert, een psycholoog van Joods-Oostenrijkse afkomst, die als contactpersoon werd aangeduid. Hij kreeg de opdracht om met de verdachten te praten en na te gaan welke houding ze wilden aannemen tijdens de procesgang. Z’n moeilijke taak bestond erin om hun vertrouwen te winnen en om tegelijk de westerse inlichtingendiensten te informeren over hun gedrag en hun intenties. Zijn verslagen werden gebruikt om het verloop van de procesvoering te bepalen en zo mogelijk een positieve voortgang te garanderen. Het proces van Neurenberg zag men graag de geschiedenisboekjes ingaan als eerlijk en objectief, maar tegelijk was het de eisers ook te doen om een positieve indruk bij de publieke opinie.

 

 

De belangrijkste nazileiders die in Neurenberg voor de rechter verschenen waren rijksmaarschalk, rechterhand van Hitler en diens gedoodverfde opvolger Hermann Göring, rijksarchitect en minister van bewapening Albert Speer en Rudolf Hess, naaste medewerker van Adolf Hitler en partijvoorzitter van de NSDAP. Ze werden na hun gevangenneming overgebracht naar Neurenberg, waar voor die tijd indrukwekkende maatregelen waren getroffen. Wat de Geallieerden het meest vreesden was een bestorming van de gevangenis én de mogelijk zelfdoding van de verdachten. Toen Robert Ley, leider van het Deutsche Arbeitersfront (DAF) en oprichter van de Weerwolven, tijdens het proces zichzelf verhing in z’n cel, besloot de gevangenisdirectie tot een vierentwintigurenbewaking: de verdachten werden elke minuut gecontroleerd, dag en nacht. De hele de nacht richtte een bewaker een schijnwerper op hun bed; de verdachten mochten alleen op hun rug slapen met de handen boven de dekens. Persoonlijke bezittingen waren tot het minimum beperkt en pakjes van familieleden werden geconfisqueerd uit angst dat ze wapens of vergif zouden bevatten. Desondanks slaagde Hermann Göring erin om na z’n terdoodveroordeling zelfmoord te plegen met een gifampul.

 

1.    Albert Speer

Hitlers hoofdbouwmeester Albert Speer was een atypische nazi: hij was goed opgeleid, zachtaardig en intelligent. Volgens ooggetuigen was hij ervan overtuigd dat de Amerikanen hem in dienst zouden nemen voor de wederopbouw van Duitsland. Hij vluchtte niet, hij dook niet onder, hij pleegde ook geen zelfmoord, want hij was ervan overtuigd dat hij ongemoeid zou worden gelaten of tenminste een lichte of helemaal geen veroordeling zou oplopen. Zeer tot zijn verbazing werd hij samen met de rest van het nazigeboefte beticht van misdaden tegen de menselijkheid. Vanaf het prille begin gaf Speer aan dat er sprake was van een gedeelde verantwoordelijkheid, wat hem door Göring en zijn voormalige collega’s kwalijk werd genomen. Het is nooit duidelijk geworden of Speer die afwijkende houding aannam om z’n eigen huid te redden, dan wel dat hij inderdaad oprecht berouw toonde voor zijn aandeel in de misdaden van het regime. Naar eigen zeggen deed hij het om zijn vrouw een kinderen inzicht te geven in zijn keuzes en omdat hij besefte dat Hitler een misdadiger was die het Duitse volk wilde laten boeten voor het in elkaar storten van zijn droom omtrent het 1000-jarige Duitse Rijk. Terwijl Speers handlanger Fritz Sauckel – hij leverde miljoenen dwangarbeiders voor Speers oorlogsindustrie – tot de strop veroordeeld werd, kreeg Albert Speer voor dezelfde feiten 20 jaar opsluiting. Later zou blijken dat hij veel dichter bij de misdaden van het regime betrokken was dan hij wilde toegeven en dan bekend was tijdens het proces in Neurenberg. Op de vraag van een jonge Duitser over de elementen die een carrière positief kunnen beïnvloeden, zou hij vele jaren later antwoorden: uitstraling, je persoonlijke uitstraling. Precies dát redde Albert Speer in 1946 van de strop.

 
 

2.    Hermann Göring

Rijksmaarschalk en rechterhand van Hitler, Hermann Göring, was een veel moeilijker geval. Hij zag zichzelf – na de zelfmoord van Hitler – als de sterke man van het naziregime en hij gedroeg zich ook op die manier in Neurenberg. Volgens ingewijden ging Göring er inderdaad vanuit dat de Geallieerden hem uiteindelijk als een gelijke zouden behandelen. Op aanbeveling van dr. Gilbert werd hij van de rest van de groep geïsoleerd omdat hij elke interne dissidentie verbood. Hij gebruikte z’n maaltijden vanaf dat moment aan een aparte tafel. Dat deerde Göring maar weinig, hij bleef de arrogante, opvliegende en scherpzinnige nazi die doorging te beweren dat hij nooit op de hoogte was geweest van de misdaden van Hitler tegen de joden. Tijdens het kruisverhoor van de Amerikaanse hoofdaanklager Robert Jackson slaagde hij erin om het pleit in zijn voordeel te beslechten en alleen de tussenkomst van de Britse aanklager David Maxwell-Fyfe – beter op de hoogte over de misdaden van het naziregime – kon zijn medeplichtigheid aan het licht brengen en erger voorkomen. Na de projectie van een documentaire over de nazimisdaden tegen de joden en de toestand in de concentratie- en verdelgingskampen, gaven de meeste nazikopstukken hun verzet op. Zelfs Göring zou naar verluidt de ogen meermaals afgewend hebben tijden de beelden van uitgemergelde mensen en stapels lijken die door bulldozers in massagraven werden geduwd.

 

3. Rudolf Hess

De procesvoering tegen Rudolf Hess, ooit de vervanger van Hitler (vóór mei 1941) en architect van de anti-jodenwetten, was een heel bijzonder geval. Hess was nl. in mei 1941 met een machine van de Luftwaffe naar Engeland gevlogen. In Glasgow werd hij onderschept en in hechtenis genomen. Volgens z’n eigen woorden (die hij nooit terugnam) was hij naar Groot-Brittannië gekomen met een vredesvoorstel. Hitler die een grote bewondering koesterde voor alles wat met het Britse Rijk te maken had, en die tegelijk besefte dat Engeland een confrontatie met de Duitse luchtmacht zou verliezen, stuurde aan op een entente met de Britten. Tijdens het Neurenberg-proces beweerde Hermann Göring dat daar niets van aan was, want dat Hitler heel erg boos was toen hij over Hess’ solovlucht naar Engeland hoorde. Het waarom van Hess’ onderneming is nooit opgeklaard. Hitler kon het niet meer navertellen en Hess zelf heeft er nooit over willen praten. Mogelijk was er verraad in het spel, maar dat verklaart niet waarom Rudolf Hess in Neurenberg tot op het einde z’n trouw aan de führer bevestigde en nooit – ook niet tijdens zijn decennialange gevangenisstraf in Spandau – zijn schuld toe heeft willen geven.

 
Het feit dat Rudolf Hess al in mei 1941 Duitsland definitief verliet, stelde de advocaten in Neurenberg voor een probleem: waarvan konden ze hem beschuldigen dat zou leiden tot een levenslange opsluiting of de doodstraf? Tot overmaat van ramp beweerde Hess zich na vier jaar hechtenis in Londen niets meer over zijn verleden te herinneren. De gerechtspsychologen veronderstelden simulatie, maar dat was moeilijk hard te maken. Uiteindelijk werd de zaak tegen Hess ingeleid, maar niemand was zeker of de procedure rechtsgeldig was indien de verdachte inderdaad ontoerekeningsvatbaar zou blijken te zijn. De aanklagers bedachten een list: gezien zijn mentale toestand verklaarden ze dat Rudolf Hess zichzelf niet kon verdedigen voor de rechtbank. Psychologisch was dat een goede zet, want uit het psychologenverslag bleek dat Hess een zekere dadendrang niet vreemd was en dat hij zich ten opzichte van zijn collega-verdachten – die hem openlijk ridiculiseerden en voor gek verklaarden – wilde manifesteren. Hij verklaarde zichzelf van het ene op het ander moment helder van geest. Dat zorgde voor enige verwarring bij de rechters en advocaten, maar die gebruikten Hess’ bekentenis om een nieuwe start te nemen en hem te beschuldigen van samenzwering (waardoor zijn handelingen vóór het Engeland-avontuur konden gekoppeld worden aan de consequenties daarvan tijdens zijn afwezigheid). Vooral de Britse advocaat Mervyn Griffith-Jones toonde zich erg bekwaam in z’n poging om Hess schuldig te laten verklaren. Hess kreeg levenslang.

 

 

Op het proces in Nuremberg werden 21 nazileiders voorgeleid. 11 kregen de doodstraf, 7 werden vrijgesproken, de rest kreeg gevangenisstraffen van 20 jaar tot levenslang.

 

Deze driedelige documentairereeks van BBC/Discovery Channel brengt de drie belangrijkste processen van Neurenberg in beeld. Het gaat om een gedramatiseerde aanpak, waarbij een deel van de procesgang is overgedaan. Daartoe is het decor van de rechtszaal gereconstrueerd en debiteren de acteurs (verdachten en aanklagers) de notities die door de stenografen tijdens het proces zijn gemaakt. Regelmatig wordt het originele zwart-witbeeld getoond – want het proces werd indertijd uitvoerig in het Movietone-journaal in de bioscoop geprojecteerd– en dan blijkt de grote zorg van de makers om alles zo realistisch mogelijk weer te geven. Heel veel aandacht wordt besteed aan de strategische keuzes van de aanklagers, de spanningen tussen de verschillende Geallieerden, de rol van de contactpersoon, de details van de procesvoering, de omgang met de verdachten, de toestand in de gevangenis, de omstandigheden van het vonnis, etc.

 

Ooggetuigen van toen – o.a. de Amerikaanse aanklager Robert Jackson en dr. Gilbert – becommentariëren de gebeurtenissen. Hun getuigenissen worden aangevuld met interviews met specialisten, kort, bondig en altijd to the point. Het resultaat is drie keer zestig minuten hoogstaande documentaire verslaggeving, gecombineerd met een zinvolle dramatisering die de meer dan zestig jaar oude feiten aantrekkelijk en bekijkbaar maakt voor een hedendaags publiek en die de kijker het proces laat beleven zoals dat nog nooit eerder is geprobeerd.

De beeldkwaliteit is uitstekend, zonder ongerechtigheden of andere storende gebreken. Het tijdsbeeld is met veel zorg gereconstrueerd en wordt ondersteund door een evenwichtig kleurenpalet van bruin en grijs. Het oude beeldmateriaal heeft de bekende nadelen (strepen, vlekken, etc.), maar omdat het zinvol en in beperkte mate wordt aangewend, stoort de gebrekkige kwaliteit nergens. De geluidstrack staat in 5.1 wat af en toe mooie en indrukwekkende geluidseffecten toelaat, maar meestal blijft het vrij rustige in deze documentaire films. 

De dvd bevat geen extra’s.

Nuremberg – Nazis On Trial is een bijzonder goedgemaakt driedelige documentaireserie over het proces tegen drie nazikopstukken kort na de Tweede Wereldoorlog. De makers gebruiken originele opnamen van de procesvoering en combineren ze met gedramatiseerde opnamen in kleur en interviews met ooggetuigen en specialisten. Op die manier ontstaat een zeer informatief en interessant verhaal dat de oude feiten op een frisse en eigentijdse manier presenteert en dat eenieder zal aanspreken die interesse heeft in het onderwerp.