In 1639 aanvaardt Rembrandt van Rijn de opdracht van de Amsterdamse Schuttersgilde der Kloveniers om een groepsportret te schilderen voor hun grote feestzaal in de Doelenstraat. Hij doet het met tegenzin, maar op aandringen van zijn manager en van zijn vrouw Saskia gaat hij aan de slag en beeldt meer dan dertig figuren af, waaronder twee meisjes en een hond. Kapitein Banning Cocq en luitenant Willem van Ruytenburgh staan prominent op de eerste rij en worden overdadig van opzij in het zonnetje gezet in hun beste outfit, met naast en achter zich een keur van collega’s met hun wapens en het vaandel van hun gilde. Officieel heeft het doek De Compagnie van Kapitein Frans Banning Cocq en luitenant Willem van Ruytenburgh, maar in het begin van de 18^de eeuw krijgt het doek de naam De Nachtwacht, naar de vermeende overeenkomst met de activiteiten van de sinds kort opgericht nachtwachten die de Amsterdamse straten na het donker veilig moeten houden. Het werk levert de schilder 1600 Gulden op, de hoogste prijs die ooit voor een werk van zijn hand is betaald. Ter vergelijking: een arbeider verdiende in die tijd zo’n 300 Gulden per jaar.
 

 

Peter Greenaway noemt De Nachtwacht van Rembrandt van Rijn in de bijgeleverde documentaire J’Accuse het op drie na bekendste werk uit de westerse schilderkunst, voorafgegaan door de Mona Lisa van Leonardo Da Vinci, diens Laatste Avondmaal en Michelangelo’s meesterlijke plafondschilderingen in de Sixtijnse Kapel in Rome. Maar De Nachtwacht trekt niet alleen daarom Greenaways aandacht, want het werk was vanaf het begin omstreden en weinig geliefd bij de opdrachtgevers die allemaal diep in de beugel hadden getast. De schilder werd onnauwkeurigheid verweten omdat sommige jonkers zichzelf nauwelijks herkenden op het doek en dus bracht een leerling nadien een schild aan met de namen van de belangrijkste personages. Wat evenwel niet meteen opvalt op het doek is het feit dat er op de voorgrond – achter kapitein Banning Cocqs rug - een schot wordt gelost, een incident dat officieel een ongeluk tijdens schietoefeningen heette de zijn, maar dat misschien een afrekening was tussen rivaliserende facties in de schoot van de schuttersgilde. Het doek is ontelbare keren bestudeerd, de literatuur uit die tijd steeds opnieuw bekeken en uitgevlooid, doch het moordcomplot is maar één van de vele mogelijke verklaringen voor wat Rembrandt in De Nachtwacht heeft vereeuwigd.
 

 

In Nightwatching analyseert Peter Greenaway één van de mogelijke complottheorieën aan de hand van de bijzonderheden van de compositie en de eigenaardige en kleine details die Rembrandt in het werk heeft verstopt, zoals een derde hand die het moordwapen in een bepaalde richting schijnt te manoeuvreren of z’n eigen hoofd helemaal achterin op het doek, nog nauwelijks zichtbaar over de schouders van twee grotere gildeleden. Waarom heeft de schilder twee meisjes tussen de groep stoere bonken afgebeeld en waarom verstopt één van beiden het gezicht voor de toeschouwer? Waarom zien we het gezicht van de man met de gouden helm niet? Waarom houdt Willem van Ruytenburgh een vooruitstekende lans in z’n hand ter hoogte van zijn geslacht en waarom valt de schaduw van kapitein Banning Cocqs linkerhand toevallig op diens kruis? Zijn er logische en onschuldige verklaringen voor de keuzes van Rembrandt van Rijn (die latere generaties niet meer kunnen reconstrueren) of wilde de meester bewust afrekenen met de hypocrisie in de economisch machtigste stad van het toenmalige Europa, wilde hij de weggemoffelde moord alsnog zichtbaar maken en de verantwoordelijken ontmaskeren? Wat er ook van zij, na De Nachtwacht raakte Rembrandts carrière in het slop. De Amsterdamse burgerij keerde hem de rug toe en geplaagd door financiële problemen zag hij zich na verloop van tijd verplicht om z’n riante woning in de Breestraat te verruilen voor een minder opvallend optrekje in de Jordaan.
 

 

Peter Greenaway laat de toeschouwer kennismaken met Rembrandt van Rijn op het moment dat de schilder via z’n manager verneemt dat de Kloveniers bereid zijn om een aanzienlijke som geld op tafel te leggen voor het groepsportret. Zijn zwangere vrouw Saskia dringt aan om de opdracht te accepteren. Ze kunnen het geld gebruiken, want Rembrandt mag dan z’n artistieke en financiële hoogtepunt bereikt hebben, het onderhoud van het grote huis, de riante levensstijl en de vele bedienden kosten handen vol geld. We zien een goedgemutste en verliefde Rembrandt (Martin Freeman) en een lieftallige echtgenote (Eva Birthistle) die evenwel altijd een oog op de boekhouding houdt. De keuken van het grote pand aan de Breestraat (waarin ook het echtelijke bed stond) is het toneel van huiselijke taferelen en zakelijke bijeenkomsten. De afspraken voor nieuwe opdrachten worden er gemaakt, de stand van de wereld bediscussieerd, het eten bereid en de spijzen opgediend. Greenaway brengt er een grote verzameling individuen samen: er worden stand-ins geselecteerd voor de personages op het doek, de financiers melden zich regelmatig om de voortgang van hun opdracht te inspecteren, kritiek te spuien, aanwijzingen te geven en voorschotten te betalen. In een aantal andere decors maken we kennis met de samenzweerders die uit zijn op financieel gewin en prestige, en met een aantal figuren die getuigen van de minder frisse praktijken van de jonkers om hun beurzen te spijzen. Zo zou het weeshuis dat door de Klovenier Rombout Kemp wordt geleid en gefinancierd niet meer dan een dekmantel zijn voor meisjes- en zelfs kinderprostitutie en houdt de onderlinge wrevel in de schoot van de schuttersgilde verband met de spanningen tussen de Fransgezinde en Engelsgezinde facties die elk hun voordeel wilden doen met het geplande bezoek van Mary Stuart, dochter van de Engelse koning Charles I, aan Amsterdam in een poging de Engelse kroonjuwelen te verpanden om de koning van nieuwe financiële middelen te voorzien in z’n dispuut met het parlement, een conflict dat dreigde te ontaarden in een burgeroorlog.
 

 

Peter Greenaway heeft in zijn lange carrière als filmregisseur vaak een beroep gedaan op figuren uit de zgn. Schone Kunsten. Dat hij geruime tijd in Nederland heeft gewoond, ligt wellicht mede aan de basis van zijn interesse voor de figuur van Rembrandt van Rijn en voor de typische zeden en gebruiken van het historische Holland. Zijn verklaring voor de bedoelingen van de schilder i.v.m. De Nachtwacht zijn uiteraard persoonlijk en gestoeld op historisch feitenmateriaal, maar of het allemaal correct is, is uiteraard onderwerp van discussie en appreciatie. Het resultaat mag er evenwel zijn, want Greenaway biedt de toeschouwer een boeiende kijk op de figuur van Rembrandt van Rijn en zijn tijd, zonder dat er sprake is van een alomvattende en definitieve biopic. In tegenstelling tot bijv. z’n aanpak in The Draughtman’s Contract (1982) kiest de regisseur in Nightwatching voor een toneelmatige aanpak, waarbij elk tafereel een scène wordt in de stijl van Rembrandt, met grote aandacht voor aankleding, kleuren en lichtinval. Het taalgebruik is soms vulgair en volks (met het personeel in Rembrandts keuken), andere keren overdreven theatraal en redekunstig, zoals men dat van belangrijke heren uit die tijd mag verwachten. Soms kiest de regisseur ervoor om Rembrandt de toeschouwer rechtstreeks te laten toespreken om zijn relatie met zijn vrouw Saskia te verklaren en z’n verhouding te duiden met z’n bedienden Geertje en Hendrickje, vrouwen met wie hij na de dood van Saskia seksuele relaties en persoonlijke verbanden onderhield. Het is een vrij ongebruikelijke techniek, maar Greenaway weet de precieze toon te vinden om het procedé feilloos in te passen in z’n film. Ondanks een bewuste chronologische voortgang is er sprake van meerdere losse scènes die eerder de tijdsgeest of de historische context als onderwerp hebben en die rechtstreeks verband houden met de details uit Rembrandts schilderij die de regisseur onder de aandacht wil brengen. Bij een eerste visie is het niet noodzakelijk allemaal even logisch, maar na het bekijken van de documentaire J’Accuse wordt het onderlinge verband een stuk duidelijker. Film en documentaire zijn m.a.w. als de beide zijden van hetzelfde muntstuk en dienen op die manier te worden geapprecieerd. Het resultaat is een intrigerend detectiveverhaal met Rembrandt als onderzoeker, aanklager en rechter en Peter Greenaway als zijn directe handlanger.
 

 

De beeldkwaliteit is verrassend goed, ondanks de eerder donkere toon die de regisseur een hele film aanhoudt waardoor de kleuren getemperd worden en details niet altijd even goed zichtbaar zijn. Maar het gaat om een bewuste keuze, ingegeven door de donkere tinten van De Nachtwacht zelf. Desondanks is er sprake van een breed kleurenpalet (veel rood, goud en beige), iets bruinere huidtinten en een veelheid van lichtbronnen die de sfeer van Rembrandts stijl tot in de kleinste scène oproepen. Van ongerechtigheden is hoegenaamd geen sprake, want Greenaway koos ervoor om z’n film op video (HDTV) te draaien.

De soundtrack van de Poolse filmmuziekcomponist Wlodzimierz Pawlik is welluidend en sfeervol, maar dringt zich nooit op. De stemmen klinken natuurlijk en warm. Het geluid staat in een 5.1-versie, maar daar doen alleen de schutters hun voordeel mee.

Als extra krijgt u op een tweede schijfje de onmisbare film J’Accuse (88 min.), een documentaire waarin Peter Greenaway in 31 stellingen zijn visie op De Nachtwacht uit de doeken doet. Hij stoffeert de film met opnamen uit het Rijksmuseum en fragmenten uit Nightwatching en meestal ziet u de regisseur in een zwart kadertje in het midden van het beeld terwijl hij z’n uitleg geeft. Als afsluiter is er de Trailer van Nightwatching én een aantal Andere Trailers uit de Video/Film Express-catalogus.
 

 .

Nightwatching van Peter Greenaway oogt als een verfilmd theaterstuk waarin de geheimen van Rembrandts meesterwerk De Nachtwacht worden ontrafeld. Met deze film boort de regisseur niet noodzakelijk een nieuw publiek aan, maar liefhebbers van zijn werk zullen niet teleurgesteld zijn. Technisch is de productie van uitstekende kwaliteit en de documentaire J’Accuse is een waardevol en onmisbaar toemaatje.