Met A Passage To India naar een roman van de Engelse schrijver E.M. Forster (A Room with a View, 1908), een verhaal over heimelijke liefde, verraad en racisme, voegde hij in 1984 nog een laatste parel aan de kroon toe met 2 Oscars, 3 Golden Globes, een Bafta Award en een Grammy Award voor de soundtrack. De productie die meer dan twee en een halfuur duurt werd bij ons uitgesmeerd over een drietal afleveringen en als tv-serie gepresenteerd, maar eigenlijk gaat het om één doorlopend verhaal over de relatie tussen Britse kolonialen en naar vrijheid hunkerende Indiërs in het eerste kwart van de vorige eeuw. Dat die relatie niet goed is merken de bejaarde Mrs. Moore en haar jonge begeleidster Adela als ze na een lange boottocht via de Kaap en een bloedhete treinrit in een niet nader genoemde Indiase stad arriveren waar Mrs. Moores zoon Ronny de post van hoge functionaris en rechter bekleedt in dienst van het Britse keizerrijk. Adela en Ronny kennen elkaar uit hun beider tijd in Londen en het is de bedoeling dat ze in India in het huwelijk treden, al is vooral Mrs. Moore er duidelijk niet van overtuigd of Ronny geschikt is voor de gevoelige en integere Adela.

In India worden de beide dames met open armen ontvangen door de kleine Britse kolonie die buiten de drukke stad in ruime villa’s met frisgroene gazonnetjes langs brede met bomen afgezoomde avenues woont. De Engelsen leven er als God in Frankrijk en steunen voor hun huishoudelijke taken, maar ook voor het onderhoud en het in bedrijf houden van hun Club en poloterrein op goedkope Indiase werkkrachten. Hun hele leven speelt zich binnen de eigen kleine gemeenschap af en contacten met de Indiërs hebben ze niet, tenzij met hun personeel. Die hebben we niet en dat doe je hier niet, is de spontane reactie van Major Callagan, de hoogste functionaris ter plaatse, op Mrs. Moores verzoek om kennis te mogen maken met z’n Indiase vrienden. Dus trekken Mrs. Moore en Adela er zelf op uit, erg tegen de zin van Ronny overigens die hun gebrek aan begrip voor de omstandigheden verwijt en wijst op de gevaren waaraan ze zich blootstellen. Toevallig maakt Mrs. Moore op een avond kennis met een zekere Dr. Aziz, een opgeleide Indiër en weduwnaar, die onder de indruk is van de hoffelijke manier waarop ze hem toespreekt. Via het Engelse schoolhoofd Mr. Fielding, blond, goeduitziend met een opvallend snorretje, belegt Adela de dag nadien een ontmoeting met Dr. Aziz Ahmed (Victor Banerjee) en hij nodigt de beide dames uit voor een tochtje naar de beroemde Marabar-grotten waarvoor hij een leger van vrienden optrommelt, want de driedaagse reis dient uiteraard in stijl te verlopen en het mag de Engelse dames aan niets ontbreken. Met de nachttrein en dan op de rug van een prachtig beschilderde olifant bereikt het uitgebreide gezelschap in de vroege namiddag de voet van het Marabar-gebergte.

De Marabar-grotten zijn beroemd wegens het unieke echo-effect tussen de diverse holtes in het gebergte en nog diezelfde middag krijgen de dames een uitgebreide demonstratie. Later op de dag is een klim naar de top van de heuvel gepland, maar Mrs. Moore bedankt voor de eer en ze suggereert dat Dr. Aziz niet met het hele gezelschap, maar uitsluitend met Adela en een gids de tocht maakt. Terwijl Dr. Aziz zich even verwijderd om een sigaret te roken besluit Adela om alvast even in een grot een kijkje te nemen. Ze strijkt een lucifertje af om de wanden te bekijken en vervolgens hoort ze een vreemde echo die haar in trance brengt. Even later ziet Dr. Aziz hoe ze het bergpad afrent en een paar uur later wordt hij ingerekend door de politie en meegenomen naar de gevangenis. Het Britse gezag, met name Ronny en z’n collega’s, zullen over z’n lot oordelen op basis van een door Adela ingediende klacht wegens aanranding…

Om alle misverstanden te vermijden: de Marabar-grotten bestaan niet, ze zijn een verzinsel van E.M. Forster die zich liet inspireren door de vermaarde Barabar-grotten in de Indiase staat Bihar (in het noordoosten van het schiereiland tegen de grens met Bangla Desh) uit de derde eeuw voor onze tijdrekening. Voor de scènes in A Passage to India koos David Lean ervoor om z’n camera evenwel in Ramanagara in de zuidwestelijke staat Karnataka neer te zetten, want de Barabar-grotten waren visueel niet interessant genoeg wegens hun geringe hoogte en de moeilijke bereikbaarheid over de weg. In de granietrotsen van Ramanagara liet Lean dus gaten kappen ter grootte van afgeronde deuropeningen die in niets op de prachtig gesculpteerde portalen van de Barabar-grotten lijken. Maar in de film is het effect van de meer dan 100 meter hoge golvende bergwand van Ramanagara zonder meer spectaculair en straalt de site een bijna bovennatuurlijke sfeer uit. Dat Adela onder de indruk is van het uitzicht en de monumentaliteit van de plek hoeft ons dan ook niet te verbazen. Voeg daarbij de vermoeidheid na een lange rit en de daaropvolgende moeilijke klimpartij bij meer dan 35 graden, een stijgend gevoel van onbehagen als ze aan het huwelijk met Ronny denkt in het dorpje Chandrapur dat vanaf de top van de Marabar onooglijk klein en onbelangrijk lijkt en een goeduitziende, behulpzame en zorgzame gids (Dr. Aziz) die haar (zonder bijbedoelingen) de hand reikt om de laatste 100 meter naar de top op een iets comfortabelere manier af te leggen, en dan hoeft er niet veel te gebeuren of een eenvoudig Engels meisje met weinig levenservaring en onder de indruk van het exotisme van de kolonie raakt verstrikt in een mallemolen van emoties en hallucinaties waarvan ze achteraf nauwelijks de omvang en de consequenties begrijpt.

Het misverstand dat ontstaat is niet alleen Adela’s schuld, want de Engelse kolonialen spelen handig in op haar zwakke fysieke en mentale toestand om af te rekenen met de Indiër Dr. Aziz. Maar het had om het even welke Indiër kunnen zijn en elke aanleiding was wellicht goed genoeg, want de neerbuigende houding en de minachting van de Britse kolonialen voor alles wat met de cultuur, de gebruiken en de burgers te maken heeft, het past perfect binnen de krijtlijnen van wat wij heden ten dage racisme en xenofobie noemen. De jonge en naïeve Adela is hun werktuig en het Britse koloniale rechtsapparaat hun middel om de fragiele Indische intellectuele kaste te vernederen, want die verzet zich al een tijdje tegen de blanke overheersing en vooral de intellectuelen zijn erg actief inzake zelfbestuur en onafhankelijkheid. Ze vormen een bedreiging voor een vreemde elite die er niet aan denkt zich aan te passen of een mate van co-existentie na te streven. Ronny’s moeder Mrs. Moore is gechoqueerd als ze ziet hoe haar zoon het spelletje meespeelt om z’n carrière veilig te stellen. Daarom wil ze na de huwelijksceremonie zo gauw mogelijk naar Londen terugkeren waar Ronny’s halfzusje Stella woont. Als vrouw van de wereld vindt ze dat de eerlijke en innemende Adela overigens geen partij is voor haar zoon en die twijfel ventileert ze zowel tegen Adela als tegen Ronny. En ook Adela herkent de man niet meer voor wie ze ooit gevoelens van diepe genegenheid koesterde.

In het werk van de Engelse schrijver E.M.Forster staat het conflict tussen maatschappelijke klassen centraal. In A Room With A View (James Ivory, 1985) koos hij voor een confrontatie tussen een jonge vrouw die op het punt staat om in het huwelijk te treden met een stijve heer uit haar eigen milieu en een gepassioneerde jongeman die haar zonder toestemming kust en die haar uitzicht biedt op een heel ander leven. In Maurice (James Ivory, 1987), z’n postuum verschenen roman, kiest hij voor een gelijksoortige aanpak tussen homoseksuele partners uit een verschillend milieu. Inspiratie voor A Passage To India deed E.M. Forster op tijdens z’n reizen door het immense subcontinent, waar de moeilijke relaties tussen Engelse kolonialen en Indiase burgers hem de baseline voor z’n roman leverde. Ondanks de wrange sfeer in het tweede deel van het boek is A Passage To India een bruisende roman en een eerbetoon aan de Indiase cultuur en samenleving. Die methode en toon neemt David Lean in z’n verfilming over om de toeschouwer kennis te laten maken met de wondere wereld van het Indiase subcontinent. India laat niemand onberoerd, zegt Mrs. Moore op waarschuwende toon tegen haar protegé Adela, het verandert je. De jonge vrouw slaat haar vingerwijzing in de wind en trekt er overdag alleen op uit om de omgeving te verkennen. Maar de erotische taferelen op de barokke gevel van de Shree Shankara-tempel brengen haar in een vreemde stemming en bij de verstrengeling van de lichamen denkt ze niet meteen aan Ronny. De vriendelijke manier waarop Dr. Aziz haar behandelt en de geheimzinnige toespelingen over de Marabar-grotten van diens vriend professor Godbole, een bejaarde Indiase wijsgeer met fonkelende oogjes achter een ziekenhuisbrilletje, voeren Adela verder op een terrein dat ze niet eerder heeft verkend. Uiteindelijk zijn het haar strenge Engelse opvoeding en haar victoriaanse normenbesef die haar ervan weerhouden om te doen wat het hart haar vertelt en het hoofd haar verbiedt: de eeuwige strijd tussen ratio en spontaneïteit, tussen conventie en avontuur.

Dé troef van A Passage To India is zonder twijfel het decor waartegen David Lean de actie van z’n film situeert. Van de prachtige opnamen van het Indiase landschap met z’n duizelingwekkende tinten en kleuren tot de adembenemende vogelperspectiefscènes door de raampjes van de trein die Mrs. Moore en Adela naar Chandrapur brengt via het hooggebergte en rakelings langs oorverdovende, maar wondermooie watervallen over de close-ups van het Shree Shankara-tempelcomplex en de gigantische façade van de Marabar-grotten, het ziet er allemaal exotisch en bloedmooi uit. En dan hebben we het nog gehad over de tocht met de beschilderde olifanten of de prachtige interieurs van de club van de Engelse kolonialen. A Passage To India is in alle opzichten een streling voor het oog en een excursie door een land van duizend en één nacht.

De in Australië geboren actrice Judy Davis (Barton Fink, Naked Lunch) – naar verluidt Sydney Pollacks eerste keuze voor de rol van Karen Blixen in Out Of Africa, waarvoor uiteindelijk Meryl Streep tekende – kwijt zich op een verdienstelijke wijze van haar opdracht en ze is vooral heel sterk in het tweede deel van de film tijdens het proces tegen Dr. Aziz waarin ze de toeschouwer toont dat Adela ondanks de druk van Ronny en z’n koloniale vrienden haar onschuld en eerlijkheid als een kleinood heeft bewaard in een wraakzuchtige en onverdraagzame omgeving. Bij de mannelijke personages trekt vooral James Fox (The Remains Of The Day) de aandacht als het sociaalvoelende schoolhoofd Mr. Fielding die vriendschappelijk relaties onderhoud met een brede waaier van Indiase intellectuelen en daardoor heel wat kritiek en tegenkanting oogst. De Indiase superster Victor Banerjee levert een prima prestatie als de goedhartige en tegelijk eerlijke dorpsarts Dr. Aziz, de laatste Indiër die men ervan zou verdenken een jonge blanke vrouw lastig te vallen. Onder de perfecte vermomming van professor Godbole herkent u misschien nog net Alec Guinness (Star Wars - Return Of The Jedi, Smiley’s People) als de geheimzinnige en wijze Indiase professor die net zoals Mr. Fielding en Mrs. Moore in de onschuld van Dr. Aziz blijft geloven. Grootste troefkaart in de cast van A Passage to India is evenwel Peggy Ashcroft (The Jewel In The Crown, 1984) die voor haar rol als Mrs. Moore de Oscar voor beste vrouwelijke bijrol in ontvangst mocht nemen. Ashcroft was 77 jaar oud toen ze de rol accepteerde, maar met haar grote talent werkte ze zich met deze eerder kleine rol in de schijnwerper. Haar personage is qua functie in de film nog het best te vergelijken met Maggie Smith als de betweterige gravin-douairière Violet Crawley uit Downton Abbey (2010-2012) of met Barabara Leigh-Hunt als Lady Catherine de Bourgh uit Pride & Prejudice (1995), en zij staat dan ook garant voor een flinke portie zelfrelativering, cynisme en humor.