Het verhaal over een eeuw kan je uiteraard ophangen aan het koningshuis. Dat is een gemakkelijke tijdslijn, maar ze is nauwelijks boeiend en nog veel minder origineel. Bovendien hoeft zo’n koningshuis niet per se interessant te zijn – kijk naar het onze! – en spendeer je dus tijd aan onderwerpen die zonder belang zijn voor het project. In De IJzeren Eeuw – net zoals in De Gouden Eeuw – wordt het verhaal verteld via personages die invloed hebben gehad op hun eigen tijd, die het verschil hebben gemaakt waardoor het tijdsbeeld definitief is veranderd. Het verhaal begint verrassend genoeg wél met een koning, nl. Lodewijk Napoleon, de jongere broer van Napoleon Bonaparte, die in 1806 door zijn broer naar Den Haag wordt gestuurd om zich om het moerassige land in het noorden te bekommeren. De jonge Fransman neemt z’n taak ernstig. Hij probeert de armoede te bestrijden en het losse verband van provincies samen te smelten tot een nationale staat. Hij sticht het Rijksmuseum, de Academie voor Wetenschap en de Nationale Bibliotheek, maar eigenlijk werd hij geacht om zo veel mogelijk financiële middelen van Amsterdam naar Parijs te sluizen voor de financiering van Napoleons plannen. In 1810 laat z’n ouder broer hem gewoon vallen en keert de gedesillusioneerde jonge Fransman terug naar Parijs. De Oranjes, ooit gevlucht voor de Fransen, komen weer op de radar in Den Haag (aflevering 1).
Van de vruchten van De Gouden Eeuw blijft op het einde van de 18de eeuw niets meer over. De steden liggen er armoedig bij, ze zijn overbevolkt en een makkelijke prooi voor dodelijke ziekten. Na de conferentie van Wenen – waar met de erfenis van Napoleon wordt afgerekend – komt Willem I van Oranje op de Nederlandse troon. Er is veel werk aan de winkel en de koning heeft grootse plannen, maar Nederland is failliet. Om z’n doel te bereiken wendt hij zich tot de schatrijke weduwe Johanna Borski (aflevering 2) die geld ter beschikking stelt voor een nationale beurs. Ze is mede de motor achter de indrukwekkende modernisering die op gang komt: er worden bruggen gebouwd, kanalen gegraven, wegen en spoorlijnen aangelegd. Ondertussen probeert ene Johannes van den Bosch via de Maatschappij van Weldadigheid iets te doen aan de gigantische verpaupering en armoede van het volk na de mislukte oogsten in het begin van het tweede decennium van de 19de eeuw (aflevering 3). Bedelaars, dronkaards, wezen en ontheemde gezinnen wordt onderdak geboden in afgelegen landbouwkoloniën, vnl. in Drente en Overijssel, om ze via opleiding en ondersteuning te verheffen tot modelboeren. In de Zuidelijke Nederlanden sticht Van den Bosch de vrije kolonie Wortel (1822) met 125 boerderijtjes en de onvrije kolonie Merksplas (1825), want Vlaanderen en Nederland zijn ondertussen samengesmolten tot één land. Na politiek, financiën en sociale betrokkenheid, gaat het vervolgens over economie en industrie en daarin speelden Willem Albert Scholten en Lodewijk Pincoffs een grote rol, want de eerste bracht industrie naar Groningen in de vorm van een aardappelmeelfabriek, terwijl de tweede zo wat in z’n eentje het initiatief nam om van het slaperige provinciestadje Rotterdam een wereldhaven te maken. Het waren mannen met een visie, die er niet voor terugdeinsden om hun dromen na te jagen. Dat ze er geen van beiden een goede naam aan over hebben gehouden, is bijna een bijkomstigheid, want vaak wordt een groot succes voorafgegaan door een bittere mislukking, en uiteindelijk zijn tot in onze tijd zowel de aardappelmeelfabrieken in Groningen als de haven van Rotterdam een topper (aflevering 4 & 6).
Halverwege de 12de eeuw ontstond in het Franse aristocratische milieu de hoofse roman die tegen het einde van de eeuw ook in de Lage Landen en Duitsland doordrong, een genre waarin de hoofse liefde centraal staat en waarin waardering voor de vrouw wordt verwoord. Dat leidde ertoe dat vrouwen een belangrijke rol in het sociale en maatschappelijke weefsel veroverden, een positie die ze tot in de 18de eeuw behielden. Als gevolg van de opkomst van de burgerij, grotendeels het gevolg van de industrialisering sinds de tweede helft van de 18de eeuw, werd de positie van de vrouw ondermijnd. De nieuwe klasse van rijken legt de nadruk op het gezin en introduceert conservatieve morele waarden waardoor de vrouw teruggedrongen wordt tot de haard, waar ze haar tijd verdoet met de zorg voor de kinderen, de huishouding, de soirées en onschuldige en vaak weinig zinvolle hobby’s. Ze is na verloop van tijd volledig verbannen uit het openbare leven en op straat verschijnt ze als fatsoenlijke dame nooit alleen. Dat doen alleen vrouwen uit de lagere stand en prostituées. De jonge Betsy Perk, geboren in Leiden in 1833 en na de dood van haar vader noodgedwongen verkast naar een minder aantrekkelijke buurt waar ze afhankelijk is van de aalmoezen van welmenende familieleden, sticht in 1839 de vereniging Arbeid Adelt en het eerste vrouwentijdschrift om de positie van de vrouw te verbeteren. Dat wordt haar niet in dank afgenomen en zij ondervindt veel tegenstand. Zij geldt algemeen als een pionier van de vrouwenbeweging, ook al zal ze uiteindelijk aan de kantlijn staan als tijdens de regeerperiode van koningin Wilhelmina (troonbestijging in 1880) de echte doorbraak definitief wordt geforceerd (aflevering 5).
In het begin van de 19de eeuw is ook Amsterdam failliet. 1/3 van de bevolking leeft onder de armoedegrens. De sierlijke grachtenhuizen uit de Gouden Eeuw zijn vervallen en uitgewoond, de kades liggen er modderig en smerig bij, in het grachtenwater worden poepemmers uitgegoten, wordt afval gedumpt en drinkwater opgeschept… de stad stinkt als een aalput. Tijdens de cholera-epidemie van 1832 komen duizenden mensen om. Het verband tussen vervuild water/slechte hygiënische voorwaarden en ziektes wordt niet gelegd, behalve door één man: de joodse huisarts Samuel Saphati. Hij pleit ervoor om de kwaliteit van het brood te verhogen (waartoe hij zelf een broodfabriek laat bouwen), het huisvuil en de poep op te halen, urinoirs te bouwen en iets te doen aan de kwaliteit van het drinkwater. Daartoe wordt uiteindelijk een kanaal gegraven tussen het duinendorp Bloemendaal en de Haarlemse Poort, maar het zou nog tot in 1987 (!) duren vooraleer de grachtenhuizen aangesloten werden op het rioleringsnet… (aflevering 7). En ook de provinciestad Enschede heeft haar modernisering aan één man te danken: Gerrit Jan van Heek, die van de plattelandse boerengemeenschap één van de grootste textielsteden van Europa maakt, al beschouwden velen hem eerder als een uitbuiter dan een weldoener (aflevering 9). Natuurkundige Hendrik Lorentz zorgt voor een revolutie op wetenschappelijk gebied met ontdekkingen in verband met materie en licht en zijn ideeën zullen later een grote inspiratie zijn voor Albert Einstein. Andere tijdgenoten veranderen de kijk op de wereld met hun bevindingen omtrekt de evolutie van de mens en Eugène Dubois gaat op zoek naar de schakel tussen mens en aap (aflevering 10).
In 1848 voert het kabinet-Thorbecke de Grondwet in. Die voorziet in gelijke rechten voor de katholieken in het overwegend protestantse Nederland. De Limburgse architect en ondernemer Pierre Cuyper begint meteen met de bouw van katholieke kerken. Uiteindelijk zal hij ook de opdracht voor de bouw van het Rijksmuseum en het Amsterdamse Centraal Station in de wacht slepen. Hij zette katholiek Nederland weer op de kaart, tot grote weerzin van andersdenkenden (aflevering 8). Abraham Kuyper deed iets gelijksoortigs aan protestantse kant. Hij wilde de kleyne luyden een stem geven en richtte daartoe en eigen krant op, een eigen school, een eigen universiteit, een eigen partij en kerk. Hij bracht het tot eerste minister, maar hij was ook omstreden en verloor heel veel aanhang na een sociaal conflict (aflevering 11). Ondanks de vele vernieuwingen en moderniseringen bleven de steden de hele 19de eeuw stinkende en vuile plekken die nauwelijks een antwoord konden bieden op de voortdurende plattelandsvlucht. Schrijver, arts en wereldverbeteraar Frederick van Eeden (De Kleine Prins, De Koele Meren Des Doods) keert de stad de rug toe en begint een utopische gemeenschap in het Gooi, dat als gevolg van de aanleg van de tram makkelijk bereikbaar is. De villa’s rijzen er als paddenstoelen uit de grond en van de wilde natuur zal na verloop van tijd niet veel overblijven. Van Van Eedens Walden trouwens ook niet, want dat gaat na de eeuwwisseling ten onder wegens slecht beheer en misverstanden. Het is de eeuwige strijd tussen vooruitgang en de nostalgische hang naar de goede oude tijd, de strijd ook tussen een onpersoonlijke technologie en een verlangen naar eenvoud en duidelijkheid (aflevering 13).
Na het congres van Wenen (1815) verliest Nederland een groot deel van zijn kolonies in Indië. Daarmee kwam er evenwel geen einde aan de koloniale droom van onze noorderburen. En de eerzuchtige en briljante krijgsheer Generaal Van Heutsz bleek de geschikte man om het tij te keren (aflevering 12).
In 13 afleveringen wordt een beeld van het 19de-eeuwse Nederland opgehangen. Het kan nooit compleet zijn, maar dat is ook praktisch ondoenbaar. Hans Goedkoop zet de belangrijkste – of een aantal van de belangrijkste – fenomenen op een rijtje die het uitzicht en de mentaliteit van zijn vaderland hebben veranderd of minstens in belangrijke mate hebben beïnvloed waardoor Nederland er aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog heel anders uitziet dan 100 jaar eerder. Het zal u niet verbazen dat nogal wat trends zich op hetzelfde moment ook bij ons manifesteerden en dat ze vaak sneller tot ontwikkeling kwamen, maar dat komt omdat het zuiden al veel eerder de weg van de industrialisering was ingeslagen, terwijl Nederland nog lang op z’n handelsimperium is blijven steunen.
Series zoals De Gouden Eeuw en De IJzeren Eeuw zijn belangrijke producties die de burger van vandaag confronteren met het eigen verleden en in dit geval met een eeuw van technologische ontwikkelingen waarin de gewone man nauwelijks meer was dan een instrument en een irritant onderdeeltje. Het was de eeuw van de nieuwe rijken en de miljonairs, maar de verpaupering van de volksmassa’s was nooit eerder zo groot en de uitbuiting nooit zo tastbaar en zichtbaar. Het verschil tussen beide periodes kon m.a.w. niet groter zijn: de luister van de ene ten opzichte van de rauwe werkelijkheid van de andere.
