Stanislav Petrovs koelbloedigheid werd die nacht op de proef gesteld toen om 16 minuten over middernacht de computers in de controlekamer van het Russische militaire hoofdkwartier de komst van een raket signaleerden die was gelanceerd vanop een basis in het westen van de VS. Wegens het vroege uur was visuele controle door Russische spionagesatellieten onmogelijk, want in het westen van de VS was het op dat moment nog donker. De Russische algoritmisten lieten weten dat alle systemen perfect functioneerden en er dus geen sprake was van een foute interpretatie, maar Petrov aarzelde, maande z’n medewerkers aan tot kalmte en besloot om de computers niet te betrouwen en het ultieme bevel dus niet te geven. Om 18 minuten over middernacht liep de melding binnen van een tweede raket die in de richting van het Russische grondgebied was afgevuurd, gevolgd door nog drie meldingen om de twee minuten. Vijf raketten met wellicht een nucleaire lading, voldoende om Rusland van de wereldkaart te vegen… Visuele bevestiging van de lanceringen bleef onmogelijk en dus wachtte Petrov het rapport van de radarwaarnemingen af, een gevaarlijk risico, want dat zou betekenen dat de vijandelijke tuigen zeer dicht in de buurt van het grondgebied kwamen en een inslag nog nauwelijks kon worden vermeden. Achteraf zou Petrov zeggen dat hij geen keuze had, want dat een tegenaanval de aarde in een onleefbare woestijn zou hebben veranderd…
In september 1983 besliste Stanislav Petrov m.a.w. over het lot van de mensheid, maar zijn verhaal is niet uniek, want op internet circuleren vergelijkbare getuigenissen van voormalig Amerikaans militair personeel dat voor dezelfde hete vuren heeft gestaan. Stanislav Petrov is tot nog toe de enige die over zijn ervaring heeft willen praten en het is opvallend dat hij in Amerika een held wordt genoemd, terwijl hij in Rusland in eerste instantie van zijn directe overste een uitbrander kreeg omdat het bewakingssysteem, dat hij zelf hielp ontwerpen, had gefaald. Uiteindelijk verliet hij het leger om voor z’n echtgenote te zorgen die in 1997 zou overlijden aan kanker. Nu is hij een vereenzaamde oude man die nauwelijks voor zichzelf kan zorgen. Als de Deense regisseur Peter Anthony hem opzoekt in z’n Moskouse appartement, ontmoet hij er een wrokkige bejaarde, lege wodkaflessen en niet opgeruimd afval. Petrov wil nog wel praten over hoe hij als 17-jarige bij het Russische leger is terechtgekomen, maar als de rol van z’n moeder ter sprake komt, wordt hij boos en zet hij regisseur, tolk én cameraploeg aan de deur. Een slecht begin voor een film over de man die het lot van de wereld ooit in z’n handen hield…
The Man Who Saved The World is eenprachtige documentaire en het is een uitstekende keuze van de makers om Stanislav Petrov uit te nodigen voor een bezoek aan de States waar hij – aanvankelijk tegen z’n zin en na een pak herrie – een kleine toespraak houdt voor een uitgelezen gezelschap in de gebouwen van de VN en een ontmoeting heeft met z’n grote idool Kevin Kostner. In Amerika leren we een rustige en ongedwongen Petrov kennen, een man die verwondering moeiteloos combineert met eruditie, en die indruk maakt op z’n publiek. Z’n aantrekkelijke Russische gids fungeert als tussenpersoon en aanvankelijk heeft ze het moeilijk met Petrovs stuurse manier van doen, maar geleidelijk aan beseft ook zij voor welke levensbelangrijke keuze hij ooit heeft gestaan en groeit er een mate van wederzijds respect, al blijft de verbroken relatie met z’n moeder een heikel gespreksonderwerp.
Centraal in de documentaire staat uiteraard die bewuste avond in september 1983 en om de spanning en de verscheurdheid voelbaar te maken, hebben de makers ervoor gekozen om die tien cruciale minuten te reconstrueren met Russisch sprekende acteurs. Het resultaat is een bloedstollende herbeleving van wat er zich destijds in het Russische controlecentrum heeft afgespeeld. Sergei Shnyryov kruipt in de huid van de toen 44-jarige Stanislav Petrov en doet dat op een adembenemende manier. In Amerika beleeft Petrov dat moment opnieuw als een militair hem de Amerikaanse raketten toont in hun met metaal en glas afgedekte silo’s en hem vertelt dat één raket de kracht heeft van 60 procent van alle bommen die tijdens de Tweede Wereldoorlog in Europa en Japan tot ontploffing zijn gebracht. De Rus kijkt er met belangstelling naar, maar hij krijgt het even moeilijk bij de luchtige en heroïsche toon van de jonge Amerikaan. Onze raketten dienden alleen om ons te beschermen, zegt hij nadrukkelijk en een beetje ontdaan, wij zouden ze nooit als eersten hebben gebruikt!, waarmee hij bedoelt: dat hebben jullie wél gedaan, nl. in Hiroshima en Nagasaki… Het is een gevoelig punt in Rusland, want het bewijst dat de Amerikanen wél als eersten dit soort moorddadige wapens durven te gebruiken, terwijl er in de confrontatie met Japan niet eens sprake was van een evenwaardige dreiging vanwege de tegenpartij. Maar de toon van de documentaire is ook vaak ontspannen, tijdens de ontmoeting met Walter Cronkite en Robert De Niro bijvoorbeeld, en uiteraard tijdens de tête-à- tête met Kevin Kostner met wie hij een diepgaand gesprek heeft over de gevolgen van een ev. grootschalig nucleair conflict tussen de VS en Rusland. De beste manier om met je vijand af te rekenen is hem tot je vriend maken, zegt Petrov tegen Kevin Kostner, die duidelijk onder de indruk is van de wijsheid van z’n Russische bezoeker en fan.
Er is in de afgelopen 75 jaar heel veel geschreven over de nucleaire arsenalen van de grootmachten en er zijn ook ontelbare films gemaakt over een mogelijk clash met catastrofale gevolgen, waarbij vaak met bombastische en schrikwekkend effecten werd geschermd, terwijl de werkelijkheid meestal veel minder spectaculair is en louter een kwestie van ethiek en persoonlijk inzicht van één man, en vooral dat wordt in The Man Who Saved The World op een sublieme en unieke manier zichtbaar gemaakt.
De dialogen verlopen in het Russisch en het Engels en op de nagespeelde scènes na, is het geluid niet echt spectaculair. Maar dat verwacht je ook niet van een documentaire.
