FILM
Amsterdam, 1888. Aan de oever van het IJ staat het Centraal Station in de stijger. Na een lange periode van economische neergang in het begin van de eeuw, zorgt de industriële revolutie voor een heropleving en voor een klasse van nieuwe rijken die met prestigieuze projecten uitpakt. Aan de overkant van het Centraal Station, op de hoek van de Texelse Kade hebben investeerders ondertussen een bod gedaan op een aantal panden, want ze willen er het Victoria Hotel bouwen. Hun bod van 20.000 gulden is royaal, maar vioolbouwer Walter Vedder op nr 48 heeft een zoon die naar de universiteit moet kunnen, en dus weigert hij op het voorstel in te gaan. Hij kan z’n buurman Karstens overtuigen om te wachten en die is geneigd om dat te doen, want Walter belooft hem een opbrengst van 50.000 gulden. Ze zullen buigen, zegt hij tegen de oudere man wiens vrouw niet echt gezond is, ze kunnen niet zonder ons.

Walter Vedders neef Christiaan Anijs is apotheker in Hogeveen, alwaar hij zich bekommert om het lot van de  zgn. veldelingen, een kolonie van zo’n 200 turfstekergezinnen die er in strohutten woont en uitgebuit wordt door de heren van de turffabriek aan wie de turf exclusief moet worden geleverd. Christian brengt vaak medicijnen naar de kolonie en als een zwangerschap niet goed verloopt, voert hij een punctie uit om de druk weg te nemen. De moeder overleeft de ingreep, de baby niet. De plaatselijke arts beschuldigd Anijs ervan de geneeskunde illegaal uit te oefenen en dreigt ermee de autoriteiten te waarschuwen. Christians vrouw is het met de dorpsarts eens: z’n illegale activiteit ten voordele van de veldelingen moet stoppen. Volgens Christian zijn de gemeente en de heren van de turffabriek de grote schuldigen, want ze doen niets om de levensomstandigheden van de turfstekers en hun gezinnen te verbeteren.
 

Als een turfsteker bij Christian aanklopt met het verzoek een viool via diens neef te verkopen, neemt de apotheker de trein naar Amsterdam,  waar hij wordt geconfronteerd met de bouwactiviteiten aan het Victoria Hotel en Walter hem bijpraat over het bod op zijn huis, terwijl hem dan weer alles wordt verteld over het armmoedige bestaan van de turfstekers in Hogeveen. Weken later spoort Walter naar Hogeveen met het geld van de verkoop van de viool, die zijn neef Al – jaren geleden naar Amerika geëmigreerd – heeft gekocht.  Al is makelaar en hij was in Amsterdam op zoek naar mensen die geïnteresseerd zijn om zich definitief in het land van melk en honig te vestigen. Op de vraag van zijn Hogeveense schoonzusje Martha of zijn huis al verkocht is, antwoordt Walter dat het een kwestie van dagen is…
 

Bij Christian rijpt ondertussen het plan om de turfstekers een betere toekomst te bieden, want met het geld van Walter kunnen ze de overtocht naar Amerika pre-financieren tegen een interessante intrest. Walter vindt het een goed plan en maakt in Amsterdam definitieve afspraken ter zake met het advocatenkantoor dat de belangen van zijn Amerikaanse neef behartigt. Een paar dagen later verneemt hij van de financiers van het Victoria Hotel dat ze niet meer geïnteresseerd zijn in zijn huis en dat van z’n buurman Kartens. Het hotel wordt om de beide huisjes heen gebouwd…
 

Publieke Werken is de verfilming van de gelijknamige roman (1999) van de Nederlandse schrijver Thomas Rosenboom, die in 2007 door NRC Handelsblad werd uitgeroepen tot één van de 10 beste Nederlandstalige romans aller tijden. Zeer terecht, want Publieke Werken is een huzarenstukje waarin Rosenboom twee historische verhalen met elkaar verbindt: de bouw van het Victoria Hotel met in de uitgespaarde gevel de beide huisjes van toen, en het verhaal over een apotheker die zich het lot van een kolonie van turfstekers aantrekt en die hun vertrek naar Amerika regelt.
 

De verfilming van een roman draait meestal uit in het voordeel van het literaire werk, maar in dit geval is er sprake van een zgn. draw, want in zijn verfilming legt regisseur Joram Lürsen weliswaar andere accenten en kiest hij voor een afwijkende vertelstructuur, maar hij respecteert ook grotendeels de intenties en de bedoelingen van Rosenboom. Heel knap is bijv. de manier waarop hij de verhalen op een bondige manier weet te verpakken, waardoor de kijker op zeer korte tijd op de hoogte is van het ingewikkelde intrige. Het is een perfect voorbeeld van hoe een filmscenario de efficiënte vertaling kan zijn van boek naar witte doek. Let wel, je moet er met je gedachten bijhouden, want met minstens drie verhaallijnen en heel veel personages, is de verfilming van Publieke Werken een flinke brok. Lürsen voegt trouwens zelf twee verhaallijnen toe over de zoon van Walter Vedders (niet helemaal duidelijk en een beetje verwarrend) én over een viool die in Amerika terechtkomt, waardoor hij een happy end kan breien aan de avontuurlijke reis van de turfstekers. Ook niet helemaal gelukkig zijn we met de manier waarop hij de verhaallijn over pseudodokter Christiaan Anijs ook nog min of meer met een happy end laat eindigen, maar omdat de regisseur een ruimer publiek moet bereiken dan Rosenboom, is zijn werkwijze verdedigbaar. Lürsen slaagt er in elk geval in om Rosenbooms roman op een meeslepende manier te vertellen en via de fysieke aftakeling van zijn hoofdpersonage het failliet van het project van de beide neven zichtbaar te maken.
 

Want Walter Vedders en Christiaan Anijs zijn uiteindelijk mannen die hoger mikken dan hun status toelaat. Ze leven meer dan een beetje in hun eigen droom (Walter in verband met de toekomstplannen voor zijn zoon en de veel te hoge vraagprijs voor zijn huisje aan de Texelse Kade, Christiaan in verband met zijn gebrekkige professionele status en het illegaal uitvoeren van medische handelingen). Het is het gevolg van hun isolement (Walter tussen zijn violen, Christiaan in Hogeveen), maar ook van hun verlangen om zich belangrijker voor te doen dan ze zijn, waarop ze anno 1888 meedogenloos worden afgerekend door hun omgeving. Dat het allemaal te maken heeft met sociale bekommernis wordt onderuitgehaald door hun vermetel plan om aan het vertrek van de veenbewoners zelf geld over te verdienen, en op het moment dat dat plan in het water valt, is Walter Vedder, als veronderstelde prefinancier van het immigratieproject, te laf om kleur te bekennen. Dat de turfstekers desondanks toch op het schip naar Amerika geraken, mag een wonder heten, al is dat wellicht het gevolg van een gebrekkige communicatie tussen de betrokken partijen (het advocatenkantoor en de kapitein van de boot).
 

Gijs Scholten van Aschat (De Passievrucht, 2003) neemt de rol van Walter Vedders voor zijn rekening. Het personage wordt in de loop van de film een oude man die z’n uiterlijk verwaarloost en uiteindelijk z’n verstand verliest. Een moeilijke rol die Van Aschat op een geloofwaardige manier tot een goed einde brengt. Z’n directe tegenspeler Jacob Derwig staat voor een gemakkelijkere opdracht, maar z’n personage Christiaan Anijs maakt veel minder indruk en wordt een paar keer in bizarre situaties geplaatst. Een man die zich voor de camera probeert te besnijden, het is geen alledaags gezicht, maar het is ook niet helemaal duidelijk wat hij met de joodse religie of gebruiken heeft. Dat hij het moeilijk heeft met de fout gelopen geboorte van een joodse baby, is zeer aannemelijk, waarom hij zich bij het kindergraf wil verminken, is dat veel minder. De daaropvolgende scène waarin hij door een bijenzwerm wordt aangevallen is grappig, maar past niet helemaal in de dramatische sfeer van het moment. Het fragment is nauwelijks van belang voor de rest van de film.
 

Rifka Lodeizen brengt het er beter vanaf als Anijs’ echtgenote Martha, een vrouw van middelbare leeftijd die beneden haar stand is getrouwd en die haar toekomst bedreigd ziet door de illegale praktijken van haar man. Dat hij zonder het vereiste diploma de apotheek van haar vader runt kan ze nog net hebben, dat hij een sanctie riskeert of een compleet beroepsverbod als gevolg van activiteiten waarvoor hij helemaal niet gekwalificeerd is, maakt haar bang. Dat ze ondanks herhaalde pogingen niet zwanger wordt verhoogt de mentale druk en moet tot een crisis leiden. Lodeizen is uitstekend op dreef en als enig belangrijk vrouwelijk personage in de film is ze bovendien een streling voor het oog. Dat is ook niet onbelangrijk.
 

Er zijn geen ondertitels, maar het Nederlands dat wordt gesproken is voor Vlamingen uitstekend verstaanbaar, waarbij het achtergrond geluid nooit de dialogen overstemt. De muziek is gecomponeerd door Merlijn Snitker (Nova Zembla, 2011; Los, 2008) en het hoofdthema wordt gespeeld door de Nederlandse topvioliste Janine Jansen.

Waarom deze film de leeftijdscode 16 is toegekend, is ons overigens een raadsel.