SERIE
"Eens wordt Oosterdonk begraven
Ligt onze wereld onder 't zand
Zoveel ik kan, wil ik bewaren
Alles in mijn hart gebrand

Maar nooit zal ik uw beeld vergeten
En waar ik woon, of waar ik ga
Er is slechts één in heel mijn leven
Slechts gij, en niets daarna"

Slechts gemiddeld één keer om de tien jaar verschijnt er op televisie zo'n zeldzaam juweeltje van eigen bodem, een pareltje waarvoor de filmkunst feitelijk is uitgevonden, dat artisticiteit, kwaliteit en drama met feeling voor de realiteit op een zo'n concise manier door elkaar weeft, dat de reeks zelfs internationaal weerklank vindt en ons kleine Vlaanderen weer eens duidelijk op de wereldkaart van het televisiemaken zet. Spijtig genoeg blijken zo'n pareltjes ook al eens parels voor de zwijnen, bijvoorbeeld wanneer de reeks enkel op Canvas wordt uitgezonden op een onmogelijk uur, geprogrammeerd tegen een paar flinke representanten van de droge eenheidsworst die de kijker op hetzelfde moment zich gewillig op het pretnet TV1 door de strot laat rammen. Terug Naar Oosterdonk is zo'n voorbeeld van een ondergewaardeerde serie waar Jan met de Pet aanvankelijk zijn neus voor ophield, enkel en alleen omdat deze op de welbekende zender voor de meerwaardezoeker werd geprogrammeerd. Bij een reeks heruitzendingen nog geen jaar later, nadat de serie meerdere malen de actualiteit had gehaald, niet alleen omwille van de prijzen die werden binnengerijfd, maar ook omwille van het politiek actuele thema, werden Terug Naar Oosterdonk en zijn charismatische hoofdpersonage, Pietje de Leugenaar, al iets meer gemeengoed, alhoewel de grote commerciële doorbraak die de reeks vast en zeker verdiende, uitbleef. De reeks hekelde op pijnlijke manier de wijze waarop ook het polderdorp Doel eind jaren '90 als zoveelste in rij moest wijken voor de niet aflatende uitbreiding van de Antwerpse haven. Dat op het altaar van het geldgewin door de kortzichtige houding van de beleidsmakers ook een hoop goodwill van simpele maar eerlijke polderboeren werd geslachtofferd, is blijkbaar nooit een prioriteit geweest. Terug Naar Oosterdonk vertelt het verhaal van een dergelijk dorp ten noorden van Antwerpen - fictief maar grotendeels gebaseerd op verdwenen dorpsgemeenschappen zoals Astruweel, Wilmarsdonk, Oorderen en Lillo tijdens de jaren '50 en '60.



Maar het verhaal vangt feitelijk aan op het einde van de jaren '90. Reportagemaker Brecht Bosmans (Rik Van Uffelen) krijgt bij zijn thuiskomst van zijn reportagetrip in Zaïre te horen dat zijn vader Louis (Mark Van Eeghem) is overleden. Louis' laatste wens was dat ook ene Jos Teugels (Gunther Lesage / François Beukelaers) op zijn begrafenis zou worden uitgenodigd; de man is echter na de echtscheiding van zijn vrouw Jeanne (Antje De Boeck / Guusje Van Tilborgh) aan behoorlijk lager wal geraakt, en leeft ergens in Brussel als clochard-straatmuzikant. De begrafenis is echter afgelopen, en Teugels is niet gevonden. Brecht stuurt één van zijn collega's naar Brussel, in de hoop Teugels toch nog vóór het einde van de koffietafel te vinden, alhoewel Jos' ex Jeanne en vooral haar kickboxer-vriendje (Marc Peeters) de intentie hebben om hem "met zijn kloten buiten te stampen" als hij het waagt om ook maar één voet in het huis te zetten.



We volgen in de zes afleveringen de begrafenis en de onvermijdelijk daarop volgende koffietafel, in het café Spek en Eieren, eigendom van Jeanne Teugels, die afgewisseld worden met flashbacks uit de jeugd van de jonge Brecht (Ides Meire), die als jonge snotaap kattekwaad uithaalde met zijn vriend Walter Bolle (Elm Vandevorst / Michel van Dousselaere), voor het eerst in zijn leven verliefd werd, op bakkersdochter Elza Mees (Rilke Eyckermans / Mia Van Roy), maar vooral uren op de polders doorbracht met de ietwat wereldvreemde en niet dadelijk recent gewassen uitziende natuurfilosoof Pietje de Leugenaar (Dirk Roofthooft), die zich tot zijn laatste snik verzette tegen de ondergang van Oosterdonk. Naast de jeugdherinneringen haalt ook de ietwat verstrooide dingens - allez, kom, zeg het ne keer - schoolmeester Moens (Peter Van den Eede) zijn doos met oude achtmillimeterfilmpjes boven, waarop de dorpsbewoners van weleer, waarvan een deel oud is geworden en een ander deel is gestorven, nog in hun glorietijd te bewonderen zijn. Als buitenstaander vernemen we, samen met Brechts dochter Janis (Lien Kneepkens), de vreemde en vooral onfrisse geschiedenis die aan de ondergang van het dorp voorafging. Onder het motto van de vooruitgang stuurde de regering een industrieel, Robert Custers (Damiaan De Schrijver) naar Oosterdonk om de mensen stilaan te laten wennen aan het idee dat Oosterdonk zou worden ondergebaggerd, en de bewoners misschien wel moesten verhuizen, maar stinkend rijk zouden worden door de nieuwe, beloofde werkgelegenheid.



Het vooruitzicht slaat diepe wonden in het dorp, dat zich uiteindelijk verdeelt in twee kampen: zij die ten allen prijze willen blijven, en zij die eieren voor hun geld kiezen. Het pijnlijkst wordt dit duidelijk in café De Lijmstok, waar de oude cafébazin Fien (een magistrale Dora Van der Groen) voortdurend in de clinch ligt met haar kersverse schoondochter Jeanne, in die mate zelfs dat het café op de duur letterlijk in twee wordt verdeeld. Ook Jos Teugels kiest al gauw kamp vóór de havenuitbreiding, zeker wanneer Custers hem een mooie job als dorpsonderspuiter (!) in het vooruitzicht stelt. Wie echter niet valt voor de mooie praatjes van Custers is Pietje, die voortdurend Custers' autoriteit in zeer flamboyante bewoordingen uitdaagt, en op een noodlottige avond samen met de ingenieur spoorloos van de aardbol verdwijnt. Jos Teugels, de enige getuige van het drama, heeft echter nooit willen vertellen wat er op die avond gebeurd is, maar het moet toch iets geweest zijn dat zó erg was dat Jeanne hem er definitief de deur voor heeft gewezen.

Maar de havenuitbreiding is niet te stoppen, en Oosterdonk bloedt langzaam leeg. Er worden wonden geslagen die zelfs veertig jaar later, op een eenvoudige begrafenis, nog niet geheeld blijken...



Het eerste wat bij Terug Naar Oosterdonk in het oog springt is de voortreffelijke regie. Op een paar uitzonderingen zoals Fred Van Kuyk als Seppe, de dokwerker met communistische sympathieën, en Peter Van den Eede als schoolmeester Moens na, worden zowat alle rollen door twee verschillende acteurs vertolkt, één in de jaren '50 en één in de jaren '90, en voor beide tijdvakken wordt een heel andere fotografie gebruikt. Het polderdorp in de jaren '50 ziet er uit als een pastelschilderijtje, met spetterende, levendige en vibrante kleuren, waarbij trekjes magisch realisme, zoals de in de verbeelding van Brechtje Bosmans sprekende tuinkabouters of Le Huitième Jour-achtige droomsequenties nooit veraf zijn, terwijl de wereld van de volwassen Brecht Bosmans één doffe, grijze en ellendige plek is, bevolkt door cynische personages, aftakelende mensen die zich liever afsluiten in hun voor eeuwig verloren nostalgische wereld, en een verloren gelopen piket van verbitterde stakers van een nabijgelegen olieraffinaderij; de welstand die Custers heeft beloofd, is er dus tot overmaat van ramp toch niet gekomen - tiens tiens, wie had dat nu kunnen raden? De overgang tussen de twee verhaallijnen verloopt zeer kunstig, en vloeit bijna uitsluitend in elkaar over bij een acteursduo dat dezelfde rol vervult. Hierdoor slaan de makers twee vliegen in één klap, want door veelvuldig dergelijke parallellen te trekken, worden we als kijker vanaf het begin moeiteloos vertrouwd met de nochtans veelvuldige personages die in de jaren '50 Oosterdonk en in de jaren '90 het achterzaaltje van de Spek en Eieren vullen.



Als uw mening over de Vlaamse film zich beperkt tot boerenepossen in de stijl van Hard Labeur ("Voadre, g'hei onze Prospèr duudgesloage" - "Ge moet nie reklameren wijf, g'heei nog zeven kinders over!"), zal U na het bekijken van deze uiterst verfijnde reeks uw mening grondig moeten herzien. Het grotendeels door een agrarische populatie bevolkte Terug Naar Oosterdonk is tegelijkertijd een verhaal over de verloren onschuld van Brecht Bosmans, én een messcherpe aanklacht tegen de ongeremde economische groei, die zeker niet altijd zorgt voor de beloofde welvaart, maar die wel mensen uit elkaar doet drijven tot eilandjes in een storm van een op hol geslagen wereld. Dat de beleidsmakers overigens in veertig jaar niks bijgeleerd hebben, mag blijken uit de manier waarop het lot van het polderdorp Doel uitgerekend in dezelfde periode dat deze reeks voor het eerst op televisie verscheen, op een vergelijkbare manier werd bezegeld. Alhoewel de reeks bevolkt wordt met Vlaanderens topacteurs en -actrices, waaronder ronkende namen als Antje De Boeck alleen al zouden moeten zorgen voor een groot publiek, schieten drie acteurs daar nog eens met kop en schouders bovenuit. Eerst en vooral is er Ides Meire, die de rol van de jonge Brecht Bosmans vertolkt en daar bijzonder veel ernst voor aan de dag left. Dan is er de nog steeds onverslijtbare Dora Van der Groen (Pauline En Paulette), dé levende legende van de Vlaamse acteerwereld bij uitstek, die hier weer eens een rol vertolkt, die van cafébazin Fientje, die haar op het lijf geschreven is, een stugge oude dame die verdorie goed weet wat ze wil. De show wordt echter gestolen door Dirk Roofthooft als Pietje de Leugenaar, die een bijna angstaanjagend charisma uitstraalt. Zijn karakter is een metafoor voor de verbondenheid van de mens met de natuur, hetgeen de surrealistische slotscène een klein beetje verduidelijkt. Pietje, die zichzelf de erfgenaam noemt van de legendarische stroper Stakke Wanne, kiest resoluut kamp voor de dorpsbewoners, en begint om de haverklap straffe dierenverhalen uit zijn teen te zuigen (vandaar zijn bijnaam) die uiteindelijk betrekking hebben op de mensen die betrokken zijn bij de onteigening. Vooral Custers ziet hij als een "specht" die de brave, nijvere mieren uit hun hol komt verjagen; maar Pietjes beeldspraak is nog veel rijker dan dat. Hij vertegenwoordigt ook één component van het religieuze element van het scenario: hij is de paganist, de natuurfilosoof, een ex-schipper die in Canada bij de Indianen heeft gezeten en een deel van hun natuurgodsdienst heeft overgenomen. De reden dat Brecht zich zo tot hem aangetrokken voelt, is omdat het klassieke katholieke schaamtegevoel er bij hem met de paplepel is ingegeven, en Pietjes gezond verstand een tegengewicht vormt voor de nachtmerries die Brecht doormaakt, waarvan het oplichtende Jezusbeeld wel het meest frappante voorbeeld is. Zowel Brecht als Pietje zijn complexe karakters, waarvoor de casting erg delicaat moet zijn geweest, maar achteraf bekeken denk ik niet dat ze een betere rolverdeling hadden kunnen maken.



Maar Terug Naar Oosterdonk is echt wel veel meer dan de som van zijn componenten. Er is enorm veel aandacht besteed aan de historische reconstructie van Vlaanderen in de jaren '50: de sjofele muziek, de beklemmende sfeer van de clerus die het volk dom houdt, de naweeën van de oorlog, maar ook de komst van de televisie, de eerste uitzendingen van Schipper Naast Mathilde, de legendarische Vlaamse wielergoden... En dan krijg je vervolgens nog échte authentieke, vijftig jaar oude bussen te zien, die over betonnen macadam-platen rijden, naast elektriciteitspalen uit het jaar nul... zelfs de reclamepanelen die in beeld verschijnen, zijn van merken die alleen nog in onze herinneringen bestaan, alsof de makers hiermee nog eens extra de vergankelijkheid der dingen hebben willen benadrukken. Waar ze anno 1997 nog al die lokaties hebben gevonden om een veertig jaar oud accuraat plaatje te kunnen schieten is ook al een prestatie op zich. Elk detail van Terug Naar Oosterdonk is met veel liefde en zin voor historisch perspectief gemaakt, en overstijgt uiteindelijk zijn kader tot in het tijdloze.


BEELD EN GELUID
Terug Naar Oosterdonk werd als één van de eerste eigen fictiereeksen met het Actieplan 16:9 van de Europese Unie op breedbeeld geschoten en uitgezonden. Voor deze reeks is een prachtige anamorfische transfer gemaakt van de serie, die weliswaar iets ingekaderd is. Wat hierbij onmiddellijk in het oog springt is het speciale kleurgebruik: de shots voor, tijdens en na de begrafenis van de vader van Brecht Bosmans zijn erg vuile prints, vol grain - de openingsscène is er bijna niet bekijkbaar door - met zeer sobere kleuren en flink onderbelicht. De flashback-scènes, die het grootste deel van de reeks innemen, zijn dan weer zeer helder gekleurd, vibrant, levendig en fris, alhoewel de kleuren grauwer en grauwer worden naarmate Oosterdonk langzaam maar zeker onteigend wordt, zodat op het einde van de reeks de twee netjes in elkaar overlopen. Er zitten ook erg gestileerde droomsequenties bij, een paar reportages die zogezegd op de televisie in de jaren '60 werden uitgezonden, vermengd met écht oud beeldmateriaal, zoals het wereldkampioenschap wielrennen dat gewonnen werd door Stan Ockers, en het ietwat surrealistische einde werd dan weer vastgelegd met een ruwe zwart-witcamera. Terug Naar Oosterdonk onderscheidt zich door de veelheid van camerastijlen en montagetechnieken die door elkaar worden gebruikt om de verschillende door elkaar lopende verhaallijnen af te bakenen, maar de kwaliteit staat steeds voorop, en waar de beeldkwaliteit minder is, is dit zuiver intentioneel gedaan. Een visueel zo overdachte reeks schreeuwt gewoon om een rimpelloze transfer, en we stellen vol genoegen vast dat deze die ook gekregen heeft. De enige opmerking die we hebben is dat de layer change op elk van beide discs nogal ongelukkig valt in het midden van de middelste aflevering, maar waarschijnlijk waren er hier technische beperkingen.



Authenticiteit betekent ook dat er enorm veel dialect wordt gesproken in de reeks. Mensen uit Antwerpen zullen hier relatief minder moeite mee hebben, maar Lumière heeft deze release maar liefst voorzien van drie ondertitelingssporen: een gewone Nederlandse, die de dialogen soms wel wat inkort maar de essentie behoudt, een Nederlands voor gehoorgestoorden-spoor, en daarnaast is er, net als bij de originele uitzending, ook de mogelijkheid om een speciaal, derde ondertitelingsspoor te kiezen waarin alleen maar de stukken tekst van Pietje de Leugenaar worden ondertiteld. Als U de reeks bekijkt, zal U dadelijk begrijpen waarom. Dat Lumière ervoor gekozen heeft om voor deze laatste niét de gebruikelijke oplossing van de ingebrande ondertitels te gebruiken, maar het beeld "zuiver" te houden en de gebruiker de volledige controle over de hoeveelheid ondertitels die hij of zij wenst te laten, is een knappe prestatie waarmee we eindelijk eens een release in huis hebben die toont hoe het altijd zou moeten. Voor slechts een Dolby Surround 2.0-track te zijn heeft het geluidsspoor - overigens het origineel - toch een redelijke dynamiek, waarbij vooral de drums die Pietje de Leugenaar over de poldervelden laat rollen om zijn tegenstander, Custers, de stuipen op het lijf te jagen, goed reverbereren. De muziekscore is overigens afkomstig van ex-Noordkaaplid Wim De Wilde, en is gekruid met enkele ongelofelijk melige Vlaamse jaren '50-deuntjes die enkel in genreprogramma's als De Tijd Van Toen thuis zouden horen, ware het niet dat ze hier net als de foeilelijke tuinkabouters de authentieke sfeer van weleer oproepen.



EXTRA'S
Voor de extra's heeft Lumière, in tegenstelling tot de talloze VRT-series die Bridge Entertainment op de markt brengt, écht wel het onderste uit de kan gehaald en zowat elk actualiteitenprogramma van de VRT waarin reportages over Doel of de havenuitbreiding op de rechterscheldeoever aan bod is gekomen, van onder het stof gehaald. Dit resulteert in een bonusdisk vol met historisch uitstekend en relevant achtergrondmateriaal dat zowel een correcte vluchtige schets biedt aan wie niet bekend is met de teloorgang van de Scheldepolderdorpen als echte diepgang. Maar we beginnen op de eerste disk waarop afleveringen 2 en 3 respectievelijk een commentaartrack zijn voorzien van regisseur Frank Van Passel en scenarist Guido Van Meir. Op disk 2 vinden we naast de laatste 3 afleveringen ook nog 6 trailers die de VRT speciaal voor de promotie van de serie heeft gemaakt.



En dan begint de hoogmis van het bonusmateriaal. Het eerste fragment van 14 minuten dateert uit 1997 en bevat een item uit het zondagse actualiteitenmagazine De Zevende Dag, waarin Pascale Deboosere Frank Van Passel en Guido Van Meir interviewt naar aanleiding van de officiële release van Terug Naar Oosterdonk. Het is een redelijk vrijblijvend gesprekje dat echter een perfecte inleiding is om bijvoorbeeld vooraf te bekijken als smaakmakertje. Een minder bekend, maar kwalitatief zeer hoogstaand reportagemagazine op Canvas is Histories. In december 1999 zond het magazine de reportage "Containers in de Kerkstraat" uit, gepresenteerd door Catherine Van Eylen, over de teloorgang van de landbouwdorpen ten koste van de industrie, waarbij de parallel wordt getrokken tussen de polders in de jaren 60 en Doel in de nabije toekomst. De reportage maakt een messcherp portret van het menselijk leed dat met de botte bijl-onteigeningen gepaard ging. De wonden die tot vandaag nog altijd niet geheeld zijn worden geïllustreerd door een resem getuigenissen uit eerste hand, waarin vooral de onfrisse rol van de onteigeningscommissies, die zo weinig mogelijk trachtten uit te geven, een onwelriekende geur nalaat. Daaruit blijkt nog maar eens hoe levensecht de personages uit de reeks zijn; zo is het personage van Meester Moens grotendeels gebaseerd op Alfons Bastiaenssens, die ook met een kleine handcamera talloze filmpjes heeft geschoten over het toenmalige dorpsleven.



Van deze filmpjes staan overigens nog zes exemplaren, samen goed voor 47 minuten uiterst authentiek beeldmateriaal, op de bonusschijf, uiteraard in zwart-wit en zonder geluid. Ook het actualiteitenmagazine Panorama met William Van Laeken maakte twee uitstekende achtergrondreportages: "Is Pietje een leugenaar?" (24 min.) uit 1997 dateert van omstreeks de tijd dat de beslissing om Doel te onteigenen werd genomen, wat onder meer ook op de rechteroever in gemeenten als Stabroek en Zandvliet voor de nodige commotie zorgde omdat men vreesde dat het giftige slib daar zou worden gestort. "Zand erover" (23 min.) is zes jaar ouder en gaat over de nostalgie van ex-polderbewoners, jaren vóór er sprake van de televisiereeks was. Dan volgen er 5 kortere documentairefragmenten uit de periode tussen 1972 en 2002 uit Panorama, Het Journaal en TerZake, samen 15 minuten en dus geen 25 zoals op de hoes staat, die ook allemaal over de onteigeningen voor de opeenvolgende havenuitbreidingen gaan. De beelden en de tijdsgeest veranderen, maar toch is er één constante in de reportages: de politici die beweren dat de vooruitgang grote tewerkstelling zal brengen, wat uiteindelijk niet het geval is geweest. Na de reeds eerder genoemde filmpjes van Alfons Bastiaenssens volgt er dan een alternatief einde met daarin een monoloog van Dirk "Pietje de Leugenaar" Roofthooft, ter gelegenheid van de uitreiking van de Fonskes in 1997. Het geheel wordt afgesloten met twee statische pagina's, ééntje met een impressionante lijst van prijzen en onderscheidingen die Terug Naar Oosterdonk in de wacht heeft gesleept, en tot slot een reeks welverdiende credits voor de samenstellers van de dvd's.



CONCLUSIE
Terug Naar Oosterdonk kunnen we écht niet anders bestempelen dan een meesterwerk. De release van Lumière is bovendien één van de beste van eigen bodem die we tot nog toe onder ogen kregen. De beeldkwaliteit is een streling voor het oog, ondanks de opzettelijke tekortkomingen die de makers hebben ingebouwd om hun filmkunsten bot te kunnen vieren. Het fraaie digipack bevat een méér dan gemiddelde hoeveelheid extra's, waartussen - en dat is uitzonderlijk - niet één minderwaardige. Heel erg aanbevolen!