DOCUMENTAIRE
Tot Mijn Laatste Adem is een documentaire van de Vlaamse regisseur Gerrit Messiaen over het leven en het werk van Frans Buyens. Messiaen was ooit een leerling en een bewonderaar van Buyens en is in zijn aanpak en zijn onderwerpen heel erg beïnvloed door de meester. In deze 52 minuten durende documentaire probeert hij een totaalbeeld op te hangen van het oeuvre van Frans Buyens en tegelijk antwoorden te vinden op de vraag waarom projecten tot stand zijn gekomen, wat Buyens' uitgangspunt en stimulans is geweest.

Frans Buyens wordt geboren in Temse in de jaren '20. Hij is een arbeidersjongen en wordt sterk beïnvloed door zijn omgeving, de sociale spanningen, de stakingen, kortom de maatschappelijke context van de jaren '30 en '40. Hij groeit op en heeft interesse voor het schrijversvak. Hij wil schrijver worden. Later is hij bij het verzet tegen de Duitse bezetting en in de jaren '50 journalist bij het NIR, de Vlaamse Televisie. Hij draait de stakingen van 1960 tegen de eenheidswet en in Duitsland ongeveer in dezelfde periode een film over de bouw van de muur. De productie wordt nadien in Oost en West verboden wegens tendentieus: de enen vinden het een product van een verwerpelijke westerse mentaliteit, de anderen een reclamespot voor het communisme. Zijn films krijgen het verwijt een politiek karakter te hebben, terwijl Buyens alleen spreekt van een ideologische keuze, hij doet niet aan politiek, politici moeten keuzen maken, compromissen sluiten en Buyens wil alleen maar zijn inzichten, overtuigingen en ideologie ventileren in de hoop dat anderen er door beïnvloed worden in hun denken en doen. Buyens is humanist en tegen elke vorm van beperkingen op het vrije denken: een maatschappij waar men niet vrij kan denken is niet-democratisch. De kerk vindt dus weinig genade in zijn ogen, want zij eist het recht op om het denken aan banden te leggen. Buyens stoort zich aan alles wat de vrijheid, maar ook de waardigheid beperkt. In zijn leven en zijn oeuvre is hij op zoek naar de zin en het waarom der dingen en wanneer hij de kans krijgt om een tipje van de sluiter op te tillen, laat hij niet na zich 100 procent in te zetten voor projecten die in vele gevallen nooit een grote massa zullen bereiken of boeien, zoals een theaterstuk met psychisch gestoorde kinderen, of een bezoek aan Auschwitz met een groep Belgische ex-gedetineerden, een gesprek over verantwoordelijkheid met een groepje mensen die hij ooit tegen het lijf is gelopen: een hippie uit Amsterdam, drie Duitsers uit zijn DDR-periode, een aantal Turken.

Buyens houdt van mensen en dat laat hij in al zijn producties merken. De documentaires zijn definitief z’n sterkste werk, want die zijn zeer persoonlijk: over de inhoud heeft hij de volledige controle. Soms komt hij toevallig met een onderwerp in aanraking, zoals die keer dat hij met Lydia Chagoll koeskoes zit te eten, 48 uur vóór haar reis naar Auschwitz, en zíj hem overtuigt om daar een film aan te wijden. Lydia werkt met hem samen als assistente. Later zal ze zelf gaan filmen om haar balletten op pellicule vast te leggen. Ze wordt zijn levenspartner tot zijn dood in 2004.

Gerrit Messiaen levert met Tot Mijn Laatste Adem een mooie documentaire af. Het hart van zijn productie is een lang interview met Frans Buyens. Daaromheen weeft hij uittreksels uit films en documentaires, jeugdfoto's, beelden van het Temse van vóór de oorlog, van de Schelde, de haven van Antwerpen. Buyens voelt zich goed met Gerrit Messiaen achter de camera, hij kent de jonge regisseur, hij heeft hem jarenlang geadviseerd en gesteund. Hij vertelt zeer ontspannen over het universum van Frans Buyens, zonder zichzelf buitenmatig in het zonnetje te zetten, duidelijk zijn gedachten formulerend, enthousiast en gedreven. Gerrit Messiaen laat de mens achter de kunstenaar zien, maar dat is niet moeilijk, want Frans Buyens is een sociale figuur, een warme persoonlijkheid, een grote meneer tout court.

BEELD EN GELUID
Het beeld van deze documentaire is uitstekend van kwaliteit, met warme en volle kleuren. De interviews krijgen ruimte door de schaduw van een microfoon en het gezicht van de geïnterviewden op de wand. De film- en documentairefragmenten hebben de kwaliteit van het origineel, vaak zwart/wit en soms met beschadigingen, maar dat is eigen aan een documentaire. Met de klank is niks spectaculairs gedaan. In een documentaire gaat het om de inhoud, veel minder om de vorm.

EXTRA'S
De extra’s bevatten een Interview met Gerrit Messiaen, de regisseur, die vertelt over zijn eerste ontmoetingen met Frans Buyens, en de manier waarop hij door hem is beïnvloed. Voorts een Interview met Frans Buyens waarin nog enkele nevenaspecten aan bod komen en een Biografie van Frans Buyens (tekst) zoals die op alle dvds van deze box staat.

CONCLUSIE
Tot Mijn Laatste Adem is een ongenummerde dvd in de eerste Buyens/Chagoll Box, een bonus-dvd zo waar, met een portret over Frans Buyens van de hand van regisseur Gerrit Messiaen. Deze documentaire is uiteraard onmisbaar als er gepraat wordt over de release van het totaalwerk van deze Vlaamse regisseur die bij het grote publiek niet zo’n ruime bekendheid geniet, maar die sinds de jaren '50 een zeer grote invloed heeft uitgeoefend op jonge regisseurs aan beide zijden van de taalgrens. Frans Buyens is een monument.