DOCUMENTAIRE
Ik dacht aan licht in relatie tot water en leven. Ik dacht ook aan het tegenovergestelde, aan nachtelijk duister en dood. Ik dacht aan hoe we deze complete steden van kunstlicht hebben gemaakt om te ontsnappen aan het donker. Video behandelt licht als water, het wordt vloeibaar op videoband. Water is voor vissen wat licht is voor mensen. Land is dodelijk voor vissen. Het donker is dat voor mensen.

Het zijn Viola's begeleidende woorden bij Hatsu-Yume (First Dream), een videoproductie die hij realiseerde in Japan in het begin van de jaren’80 toen hij artist-in-residence was bij de Sony Corporation. Hatsu-Yume is een allegorische vertelling over licht en donker in relatie tot leven en dood, waarbij de titel verwijst naar een oude Japanse vertelling over de belangrijkheid van handelingen die op de eerste dag van elk nieuw jaar worden uitgevoerd. Viola laat de eerste dag beginnen met een zonsopgang en leidt de toeschouwer vervolgens naar de twee eerste elementen van zijn film: het opkomend licht boven een grauwe zee en de mistige toppen van Japanse bergen. Het geluid van een golvende zee maakt langzaam plaats voor het dreigend gerommel van naderend onweer, terwijl de bergtoppen verdwijnen in langzaam voorbijdrijvende wolkenmassa's. De wereld ontwaakt, of liever: ontstaat, zoals in de grote epische verhalen van etnische stammen. Het donker op de oevers, tussen bergtoppen en schuimend zeewater wordt breekbaar ochtendlicht. Er zijn nog zwakke lichtjes in de wakende stad, maar weldra doven de koplampen en de straatverlichting en verschijnt een wondermooi groen landschap, fris en bedauwd, met vreemde bomen en een enkele auto op een verlaten weg. De dag is begonnen.



Vervolgens introduceert Bill Viola een ancestraal thema, nl. dat van de gesprekken van de levenden met de doden. Het kader is een bamboebos opgebouwd uit groen loof en slanke witgelede takken van lichtgroen tot donkerbruin. Tussen de bomen weerklinkt gesjirp van krekels en geroezemoes van menselijke stemmen. En dan zijn er de rotsblokken met bovenop de gestapelde steentjes, vergelijkbaar met de kiezels die joden achterlaten op de graven van hun dierbaren en opnieuw mensen die komen en gaan, wandelaars, begraafplaatsbezoekers misschien, Menschen am Friedhof. Viola vertraagt de beelden en laat het licht op de rotsen spelen: rokende vulkaanopeningen, kleine formaties gestapelde stenen en gestold lava met her en der een bosje ingegraven bloemen, plastic schaaltjes, een weggewaaide roos, verdord en levenloos en het gehuil van de wind in de microfoon.

Hatsu-Yume evolueert op die manier van donker naar licht, van inertie naar beweging, van stilte naar geluid en van eenvoud naar complexiteit. Dan verschijnt de mens, aan het werk langs het water, op de smalle strook die de zee scheidt van de bergen. De zon is nog maar net op, maar overal weerklinkt al het geluid van zijn activiteit, het geronk van motoren. Er zijn de sjouwers in een vismijn, de volle bakken met vis, de dode vissen op de vloer, argeloos weggegooid; het plastic en piepschuim van de bakken met vers ijs, de kopers en de verkopers, het onderhandelen en bieden, de geselecteerde hopen dode vis op de stinkende vloer. Het land is hun dood, maar ook het licht, want op zee varen de visserboten met felle stralers over en weer om hun aandacht te trekken en de lijnen in te halen. Kleurige inktvissen kronkelen op de scheepsvloer, snakkend naar water, even later zijn ze dood en worden ze opgetast in vismanden, gezouten en ingelegd.

De mens leeft van licht, het licht van de boten in het donker lokt zijn voedsel naar de netten. Aan de einder drijven de laatste witte lichtstreepjes richting haven en de kleine vissersbootjes met hun gele lichtjes als Chinese lampions dobberen langzaam naar de kust, een intimistisch fragment uit een Oosters nieuwjaarsfeest op de tonen van het geruis van de branding. De stad, de biotoop van de mens, is het tafereel van drukte en kunstlicht: passerende taxi's, het geluid van een naderende trein, mensen op straat in tegenlicht dat vanuit de etalages de donkere trottoirs beschijnt, snelle camerabewegingen van links naar rechts, in real time, vertraagd en dan met time-lapse waardoor het licht uitwaaiert en voor even stil hangt boven de hoofden en tussen de auto's. Viola laat het beeld verwateren tot er een modern en non-figuratief schilderij ontstaat tegen een achtergrond van dreunende tonen, betoverend als de donkere klanken van een moeë didgeridoo. Een eerste regendruppel valt op de voorruit van een taxi, de autowisser komt in beweging. Er vallen meer druppels en in het schijnsel van het verkeer en de neonverlichting boven de uitstalramen kleuren ze oranje en rood en vervolgens blauw. De amorfe vormen krijgen structuur en in het geel en grijs herkennen we Japanse koi, langzaam manoeuvrerend in het water. Het zilver van hun gerasterde schubben contrasteert met het kwetsbare wit van hun vinnen en het bibberend rood van hun flanken, en dan als een reusachtige duikboot, goud en geel, eindigend in een dikke vissenkop met hoorntjes aan weerzijde van de naar luchthappende bek. Prachtige collages van licht, kleur en beweging passeren de revue. Het heeft iets poëtisch en spiritueels wegens de onaardse schoonheid, het vervreemdende karakter van de vergankelijke structuren en de onbereikbaarheid van een verborgen boodschap.



Van de gokkers in de speelholen en de man die muntjes in een automaat stopt en vervolgens een sigaret aansteekt, onthoudt Viola alleen het geel en rood van het lucifertje en het gloeiend restje hout. Via het bamboebos bij nacht en een fel wit licht dat zoekend tussen de stammen beweegt als een lichtvis in eeuwig donker water op jacht naar prooi, beëindigt Viola zijn droom op de tonen van een Japans snaarinstrument. Hatsu-Yume is pure schoonheid en een hoogtepunt in de geschiedenis van de videokunst. Hij is als een collectie moderne schilderijen, diepzinnig van inhoud en vormgeving, van beeld en geluid.

BEELD EN GELUID
Hatsu-Yume (First Dream) begint grauw en grijs als een regenachtige dag met nauwelijks hoop op beterschap. Het beeld is korrelig en weinig uitnodigend. Later verschijnen de kleuren, fris en helder en is het beeld haarscherp. In sommige buitenopnamen is er sprake van storende lijntrillingen. Aan het geluid – hoe zorgvuldig ook gekozen – schenkt Bill Viola meestal weinig aandacht als het op mixage aankomt. Het geluid laat hij bruusk afbreken zonder naar een geleidelijke overgang, een afronding of een fade out te streven. Het is een beetje jammer, want het geeft de indruk van een zekere onzorgvuldigheid of ongeïnteresseerdheid, terwijl de soundtrack wel degelijk een functie heeft in zijn werk.

EXTRA'S
De dvd bevat geen extra's.

CONCLUSIE
Hatsu-Yume (First Dream) van Bill Viola is een kunstfilm, 56 minuten beeld en geluid rond een welomschreven thematiek over licht en donker, leven en dood en hun onderlinge verbondenheid en relatie. Deze productie is poëzie en schilderkunst tegelijkertijd en een poging om via spirituele weg inzicht te bieden in de processen van het leven en van de wereld, van de eenvoud der dingen aan de ene kant en hun complexiteit aan de andere. Hatsu-Yume bewijst opnieuw Bill Viola's meesterschap als visionair en vernieuwend videokunstenaar.