FILM
William Shakespeares bewering – uit monde van zijn tragische held Macbeth in een van diens laatste monologen van het 'Schotse Toneelstuk' – dat het leven slechts een verhaal vol getier en geraas is zonder betekenis, wordt door Orson Welles gebruikt als centraal motief in zijn verfilmde versie van Macbeth. Gedraaid voor een schijntje op heraangeklede oude westernsets en op amper drie weken tijd, zijn het de oerkrachten die de show stelen in de adaptatie van de cineast. Hij heeft vooral oog voor het frontaal tegen elkaar uitspelen van de primaire tegenstellingen uit Shakespeares tekst – geweld en verzetloosheid, man en vrouw, rationalisme en bijgeloof, verraad en trouw – en kneedt zo een prent die het drama uit de onverbiddelijke, directe confrontatie distilleert. Welles’ Macbeth is bijgevolg een zeer brute, compromisloze, ruwe film die de visuele kunde van de regisseur ampele beweegruimte geeft, maar soms zo schreeuwerig zelfverzekerd is dat de impact op de kijker na het eerste half uur verwatert.

Al sinds zijn dagen als wünderkind van het theater in het Amerika van de jaren dertig was Orson Welles gefascineerd door Shakespeares meest compacte, gedreven, en dus meest filmische stuk. Welles bracht bijvoorbeeld versie van de tekst met Haïti als setting en enkel zwarten in de cast op de planken in 1936, een adaptatie die de facto het beginpunt was van zijn illustere carrière. Ook deze filmversie kende overigens zijn oorsprong in een geplande theaterproductie in Salt Lake City. En dat is er aan te zien. De decors benadrukken het theatrale en in tegenstelling tot bijvoorbeeld Citizen Kane beperkt Welles zich tot een handvol filmische trucjes, kiezend voor aloude theaterbelichtingen – en effecten om de kijker naar het puntje van zijn stoel te lokken. Zijn Macbeth heeft bijgevolg meer weg van een avondje uit naar het Mercury Theater dan een oefening in de zevende kunst.



Dat Welles ditmaal de Bard verfilmt en dus relatief weinig speelruimte heeft met het bronmateriaal weerhoudt hem er niet van zijn eigen stempel op de tekst te drukken. Zo gooit hij o.a. de tussenkomsten van de drie Heksen door elkaar en legt hij vanaf het begin een prominentere rol weg voor Macduff, die in Shakespeares origineel ondanks zijn dramatisch belang slechts laat zijn intrede doet. Naast nog wat geschuif van dialogen tussen diverse personages is de belangrijkste innovatie echter de additie van een volledig nieuw karakter: de Heilige Priester, een wijze, religieuze man. Welles vond immers dat Macbeth vooral een laatmiddeleeuwse allegorie was voor de strijd tussen religie en bijgeloof en had dus nood aan een tegengewicht voor de profetieën van de Heksen. Zijn redenering houdt steek, en de dramatische kracht die de Heilige Priester genereert geeft hem gelijk, terwijl ook op visueel vlak de torenhoge, van Keltische kruisen voorziene lansen een voltreffer zijn.

De visuele ervaring van Macbeth is overigens tout court overweldigend. Door zijn adaptatie neer te zetten in een rotsig, mistig milieu dat evenzeer de duisterste jaren van de middeleeuwen evoqueert als een postapocalyptische wereld, veruiterlijkt Orson Welles immers de inherente en onvermijdelijke doem van het stuk. Kasteel Dunsinane is geen veilige, beschermende vesting maar een veredelde, labyrintige rotswoning waar sinistere schaduwen de overhand hebben. Het omringende land blijft continu in nevelen gehuld, van waaruit zowel goede als kwade passanten zomaar kunnen opduiken. Het meest indrukwekkend is bijvoorbeeld de mars van het Birnam Bos naar Dunsinane. Uit de mist doemen dreigend de bebladerde takken op – gedragen door een leger van Engelse soldaten en Schotse nobellieden – die volgens de voorspelling van de Heksen het einde van Macbeth zullen inluiden. Als teken van naderend onheil zijn er weinig prenten uit de jaren veertig die hieraan kunnen tippen. Ondanks het feit dat zijn decors soms duidelijk papier-maché zijn en de rekwisieten vervaardigd uit karton weet Welles dus als bij wonder toch een sfeervolle, geloofwaardige set te creëren.

Op castingvlak nam de cineast echter een aantal minder gelukkige beslissingen, waarmee ik niet zozeer de acteurs zelf viseer als wel de omstandigheden waarin ze hun vak dienden te beoefenen. Zo werden alle dialogen op voorhand opgenomen, zodat de spelers hun zinnen moesten playbacken op de set, wat uiteraard de spontaniteit en vrijheid van bewegen niet ten goede komt. De keuze voor distinctieve Schotse accenten blijkt evenmin een goede zet, aangezien de kwaliteit van de accenten wisselvalliger is dan het weer in de Highlands en de verstaanbaarheid bijwijlen stevig gecompromitteerd wordt. Welles zelf bezondigt zich aan overacting in de hoofdrol en dringt niet door tot de essentie van wat in principe een briljant personage is. Ook Lady Macbeths invloed wordt te weinig gevoeld omdat Jeanette Nolan de gravitas mist die het karakter vereist. Een jonge Roddy McDowall is grandioos miscast als Malcolm, terwijl ook Dan O’Herlihy en Edgar Barrier als respectievelijk Macduff en Banquo geen verpletterende indruk nalaten. De enige die wél zijn stempel drukt op Macbeth is ironisch genoeg ‘Heilige Priester’ Alan Napier, de enige die niet in het oorspronkelijke toneelstuk zit.



Macbeth is bijgevolg geen onverdeeld succes, iets wat zich ook vertaalt in de woelige geschiedenis van de prent. De Schotse accenten waren een doorn in het oog voor producent Republic Pictures en dus werd er een geheel nieuwe dialoogtrack opgenomen, terwijl Welles ook de schaar moest zetten in zijn ‘director’s cut’, die met twintig minuten werd ingekort. Zelfs dat volstond echter niet om het publiek of de critici aan te spreken en dus deed Welles zijn reputatie van verlieslatende marqueenaam eens te meer eer aan. Pas toen in de jaren zeventig de oorspronkelijke cut – degene die op deze dvd staat – weer het levenslicht zag, groeide de kritische respons. En hoewel je inderdaad respect moet hebben voor de wijze waarop de cineast met sommige imposante visuele vondsten de bruutheid van het Schotse toneelstuk een eigen invulling geeft, is Macbeth de zoveelste in een lange rij Wellesfilms die het etiket interessante mislukking verdient.

BEELD EN GELUID
'Gerestaureerd!' pronkt de cover van deze dvd trots, maar dat slaat dan toch louter op het herstellen van de originele Wellescut en niet op de kwaliteit van het beeld. Dat oogt immers veel te duister, bevat talloze printbeschadigingen en heeft te lijden onder een ondermaats contrast. Doordat de film op een enkele digitale laag werd gepropt, duiken eveneens compressiefouten op die het kijkplezier regelmatig danig vergallen. Ook de soundtrack getuigt van een gezegende leeftijd: achtergrondruis is steeds aanwezig, de dialogen zijn vaak moeilijk te verstaan – en niet alleen door de zware Schotse accenten – en de nochtans bewonderenswaardig epische en dramatische muziek van Jacques Ibert klinkt schril en onaangenaam.

EXTRA'S
Op de Franse markt is er een versie verschenen van Welles' Macbeth met drie disks, waarop zowel de originele cut als de studiocut te zien zijn en waaraan een hoop interessante extra's zijn toegevoegd. Niets van dat echter op deze Britse release, die enkel de film en een hoofdstukselectie aanbiedt.



CONCLUSIE
Macbeth is van Shakespeares stukken waarschijnlijk het meest geschikt voor een adaptatie naar het witte doek, maar ondanks enkele knappe visuele vondsten en de briljante additie van een onverbloemd religieus thema is de poging van Orson Welles te idiosyncratisch om volledig te overtuigen. Beeld en geluid zijn bovendien van een extreem ondermaatse kwaliteit en aan een bonussectie hoef je je evenmin te verwachten.