FILM
Heimat 4: Fragmente: Die Frauen is het sluitstuk van het Heimat-epos van de Duitse regisseur en filmmaker Edgar Reitz, een reeks van dertig films en alles bij elkaar meer dan 52 uur kijkplezier. Het is een uniek project in de geschiedenis van de film en vanaf Heimat 1 (1984) was het succes van de serie in Duitsland en later in de rest van de wereld gegarandeerd. Dat heeft alles te maken met de bijzondere visuele kracht van Heimat, de oerdegelijke verhaalstof, de intense sfeer, de herkenbaarheid van de karakters en de unieke prestaties van de honderden amateurs en de vele professionele acteurs die aan het project hun medewerking verleenden. Het verhaal begint na de Eerste Wereldoorlog en bereikt via de Wiederaufbau, het Wirtschaftswunder en de Val van de Muur in 1989 zijn apotheose in het Milleniumfeest in 2000. Edgar Reitz, zelf afkomstig uit de Hundsrück (de streek ten oosten van Trier waar de handelingen gesitueerd worden), creëerde in de loop van 25 jaar een aantal onvergetelijke figuren van vlees en bloed die voor de fans en de liefhebbers meer zijn dan louter filmpersonages. Ze kunnen inmiddels een echte becommentarieerde Hundsrücktoer maken langs de dorpjes die samen het fictieve Schabbach vormen en er de locaties van Heimat bezoeken met als hoogtepunten het metershoge standbeeld van Lenin en de grafzerken van de fictieve familie Simon op het plaatselijke kerkhof.



Na 25 jaar was het voor Edgar Reitz moeilijk om afscheid te nemen van Schabbach en zijn bonte gezelschap van huisvrouwen, handwerkers, kleine zelfstandigen en broze intellectuelen. Na de uitzending van Heimat 3 stootte hij in zijn immense archief op ruim zes uur gemonteerde fragmenten die niet waren gebruikt, ook niet in Heimat 2 waarin Hermann Simon (Henry Arnold) de hoofdrol speelt. Uit heimwee en omdat hij naar eigen zeggen de verhaalstof niet meteen kon loslaten, besloot hij om een epiloog te maken met het ongebruikte restmateriaal. Zijn kapstok is Lulu (Nicola Schössler), de 35-jarige dochter van componist Hermann Simon. Zij noemt zich goed opgeleid, werkloos, platzak en zonder toekomstdromen bij het begin van Heimat 4 en om zichzelf terug te vinden vat ze een innerlijke reis aan doorheen de lange geschiedenis van haar Schabbacher familie. Centraal staan de vrouwen, de moeders en de dochters die haar familie in de voorbije eeuw in stand hebben gehouden en die aan de basis liggen van de ambitie en het succes van hun mannen. Het verhaal begint bij grootmoeder Maria (Marita Breuer) in de smidse in Schabbach na W.O.I en de jeugd van haar vader Hermann, zijn langzame groei naar succes als componist en zijn huwelijk met haar moeder Claerchen (Gudrun Landgrebe), de toerbusgidse; vervolgens staat ze stil bij Hermanns vele liefjes en minnaressen en tenslotte bij zijn huwelijk met Clarissa Lichtblau (Salome Kammer), een professionele cellospeelster en zangeres die hij in München leerde kennen tijdens zijn studententijd, daarna jarenlang uit het oog verloor wegens een grote internationale carrière en die hij tenslotte opnieuw tegen het lijf liep in Berlijn, tijdens de historische klimpartij van DDR-burgers over de Muur.

Lulu dwaalt door het huis waar haar vader en Clarissa nog een hele tijd hebben gewoond en waar ze nu zelf haar intrek heeft genomen met haar zoontje dat eveneens muzikaal begaafd blijkt te zijn. Maar de jongen speelt in het verhaal geen belangrijke rol. Niet het heden is het onderwerp van Lulu’s mijmeringen, maar het verleden als de vroege toekomst van mijn kindertijd, zoals ze het zelf formuleert. Edgar Reitz illustreert Lulu’s introspectieve pelgrimage met bekende en vooral onbekende fragmenten uit zijn opus en toont daarbij diverse aspecten – vooral van het personage Hermann – die eertijds niet aan bod kwamen of maar oppervlakkig zijn uitgewerkt. De scènes passeren zonder commentaar en het is vaak niet eenvoudig om hun plaats in Lulu’s verhaal te situeren. De fans en liefhebbers zullen daar vast geen probleem mee hebben en met volle teugen genieten van de hernieuwde kennismaking met de vertrouwde gezichten. Wie niet bekend is met de Heimat-trilogie heeft het wellicht een stuk moeilijker om zich met de verhaalstof te identificeren. Daarvoor is Heimat 4 te weinig een verhaal op zichzelf. Lulu filosofeert over het familieverleden en haar eigen plaats daarin. Van enige zinvolle dramatische ontwikkeling omtrent haar personage is er geen sprake. Veel meer dan een belangrijke telg uit de Simonclan lijkt zij puur het vehikel te zijn dat Edgar Reitz gebruikt om zijn eigen filosofische beschouwingen over het Heimat-epos en de hoofdpersonages uit het verhaal te verwoorden.



Verrassend in Heimat 4 is de complete stijlbreuk met de 30 vorige episodes. Die werden gekenmerkt door een chronologische en sobere aanpak met een niet altijd even duidelijke afwisseling van kleuren- en zwart-witfilm. Voor de Heimatfragmenten gebruikt Reitz een HD-camera en past hij regelmatig digitaal effecten toe op het oude materiaal : vervormingen, verkleuringen, dubbelbeelden, etc. Het resultaat is niet altijd even sterk en zinvol en het doet afbreuk aan de matigheid die Reitz in het verleden zo uitdrukkelijk betrachtte. De chronologie wordt helemaal losgelaten en Edgar Reitz structureert de fragmenten eerder willekeurig rond de gedachtespinsels van Lulu, waardoor Heimat 4 een vergaarbak wordt van indrukken en impressies die zelden meteen hun oorspronkelijke context verraden waardoor ze gauw aan betekenis verliezen of die zelfs helemaal niet krijgen, tenzij u de hele reeks nog kort voordien zou hebben bekeken. In tegenstelling tot de direct en ongecompliceerde aanpak van het Heimat-epos, kiest Reitz in Heimat 4: Fragmente: Die Frauen voor een intellectualistische stijl en inhoud die niet iedereen op prijs zal stellen.

BEELD EN GELUID
De HD-fragmenten over Lulu zijn – hoe kan het anders – haarscherp met felle kleuren. De overgangen naar het oude materiaal zijn bij momenten schitterend gerealiseerd door het toepassen van een zinvolle verkleuring van het nieuwe materiaal. De oude fragmenten zijn niét schoongemaakt en bevatten nog alle vlekken en ongerechtigheden van het gearchiveerde origineel. Het effect kan storend lijken, maar in werkelijkheid zorgt het voor een nostalgische en bijna magische sfeer. Dat er hier en daar sprake is van een haast springende beelden zal niet iedereen kunnen appreciëren, maar het past helemaal in de context van Heimat 4. Uiteraard heeft de footage ook andere tekortkomingen zoals ruis, vertroebeling en korrelvorming, maar dat neemt u er als liefhebber wellicht graag bij ter wille van de sfeer en het jeugdsentiment. De geluidsband van deze film is indrukwekkend. Het mag duidelijk zijn dat alles in het werk gesteld is om met de nieuwe geluidsfragmenten in 5.1 en DTS te scoren, wat trouwens het geval is. Ook het oudere materiaal is grondig onder handen genomen met een voelbaar effect in de surround. De DTS-track krijgt de voorkeur boven de overigens uitstekende 5.1-versie wegens een breder ruimtelijk effect en een goede spreiding.

EXTRA’S
Als toemaatje krijgt u de lange documentaire Schabbach Ist Überall (60 min.) van Utz Kastenholz in een productie van Edgar Reitz. De opnamen zijn gemaakt tijdens de laatste draaiweek van Heimat 3 in de dorpjes van de Hundsrück. Centrale figuur is de maker zelf die uitgebreid vertelt over zijn geboortestreek en hoe hij de verhalen bij elkaar sprokkelde door een jaar lang naar de mensen uit de omgeving te luisteren, hun verhalen te noteren en ze nadien samen te smeden tot de lotgevallen van de familie Simon. Een paar acteurs die 20 jaar eerder op dezelfde plaats voor de camera stonden, brengen een bezoek aan de set. Kastenholz laat ze over hun toenmalige medewerking vertellen en illustreert de verhalen met footage uit Heimat 1. Allemaal hebben ze heimwee naar de tijd van toen, allemaal willen ze er nog één keer bij zijn, als is het van op een afstand, want de meesten van hen zijn ondertussen twintig jaar ouder geworden en niet meer zo kwiek als destijds.



Om de leefbaarheid in de dorpjes op de Hundsrück niet te verstoren (elke van de drie episodes kostte ruim 240 draaidagen) werden er strenge afspraken gemaakt met de bevolking en de autoriteiten. De inwoners blijken de aanpak van Reitz op prijs te stellen. Iedereen is laaiend enthousiast en kent de leden van de crew en de cast bij hun voornaam. Heimat heeft de Hundsrück overigens geen windeieren gelegd: het toerisme in de streek leefde op en de becommentarieerde toer langs de bekende locaties – met Marie Goot (Eva Maria Schneider) aan de microfoon – kent een enorme bijval. De smidse van de familie Simon, een oude schuur die in de jaren '80 afgebroken zou worden, is inmiddels beschermd als monument. Op de jaarlijkse Monumentendag trekt ze massaal bezoekers uit heel Duitsland, maar ook uit het buitenland, want de serie is aan ontelbare tv-stations verkocht.



Heel apart aan Heimat is het soepele samenspel van amateurtoneelliefhebbers en professionele acteurs. De amateurs komen allemaal uit de Hundsrück, de professionals uit München, Hamburg en Berlijn en die kregen ter plekke een taalbad om het Hundsrücker dialect onder de knie te krijgen. Het samenwerking leidt in Heimat tot een fenomenaal resultaat, want de plaatselijke gezelschappen blijken over getalenteerde toneelspelers te beschikken. Het hoeft niet te verbazen dat het toneel- en verenigingsleven nadien een hoge vlucht namen: men had de smaak te pakken.

De documentaire schenkt ook aandacht aan de strijd van de Hundsrückers tegen de installatie van kernraketten in hun streek, een verbeten gevecht onder de vurige leiding van de parochiepriester. Die maakte een afspraak met Reitz dat hij zichzelf zou spelen in Heimat 3, wat ook gebeurde. De Amerikanen zouden uiteindelijk met hun bommen - elk honderd keer krachtiger dan de atoombom op Hiroshima - vertrekken na de Val van de Muur en het einde van de Koude Oorlog. In hun leegstaande huizen huisvestte men Russische immigranten van Duitse origine. Ook zij kregen een plaats in Heimat 3. Ze komen uit de verste hoeken van Rusland en Siberië, maar ze twijfelen eraan of de Hundsrück ooit hun ‘echte’ heimat zal worden. Hun verhalen vol weemoed een heimwee sluiten overigens perfect aan bij datgene wat centraal staat in de Heimat-trilogie, nl. de nostalgische gevoelens over de plaats waar men geboren en getogen is. Of zoals Reitz het zelf verwoordt: ik zou nog jaren kunnen doorgaan met Heimat, er zijn nog zoveel verhalen te vertellen, maar de zenuwslopende financiële onderhandelingen met de televisiestations en hun gekissebis over elk zinnetje en elk woord benemen me elke lust daartoe.

CONCLUSIE
Heimat 4: Fragmente: Die Frauen is vooral een film voor wie vertrouwd is met de Heimat-trilogie en dan nog is het uitkijken, want deze productie wijkt sterk af van de vorige episodes en is qua toon en setting eerder een toemaatje dat niet iedereen zal bevallen wegens de stevige filosofische ondertoon en het gebrek aan een eigen dramatisch verloop en nieuwe ontwikkelingen. Met 146 minuten heeft deze film overigens de neiging om - vooral in de tweede helft - te vervelen. De inkleding zal u verrassen en hopelijk niet echt teleurstellen, maar de hernieuwde kennismaking met Hermann, Clarissa, Maria, Marie Goot, Ernst, Paul en de vele andere bekende gezichten uit de trilogie zal u zeker bevallen. Zeer interessant is de uitgebreide documentaire Schabbach Ist Überall die u beslist zal ontroeren en die uiteindelijk het gouden pareltje is van deze uitgave.Heimat 4 is een weemoedige en poëtisch portret van de Heimat-vrouwen, maar misschien komt Edgar Reitz toch beter terug op zijn voornemen om ook nog een film over de mannen uit Heimat te maken.