DOCUMENTAIRE
Gemaakte Landschappen, u heeft de uitdrukking misschien nooit eerder gehoord, maar ze bestaan, denk maar aan de wereldberoemde oersite van Stonehenge in Engeland of de geheimzinnige Incaruïnes van Machu Picchu in Peru, de 6200 km lange Chinese Muur en dichter bij huis de ingepolderde Zuiderzee (Nederland) of gewoon de megasteden die in de loop van de vorige eeuw overal ter wereld zijn ontstaan en die zich in de komende 100 jaar als een olievlek zullen uitbreiden ten nadele van de omliggende groene bufferzones en het natuurlijk evenwicht in hun regio. De mens heeft het uitzicht van het aardoppervlak drastischer veranderd in minder dan 100 jaar dan de hele mensheid samen in de voorbije 200.000 jaar. Dat heeft te maken met de voortschrijdende ontwikkeling van onze intelligentie (sinds de mens zich afscheidde van de mensaap is zijn schedelinhoud met een factor drie toegenomen), de exponentiële groei van de wereldbevolking en de steeds sneller om zich heel grijpende globalisering als gevolg van de wereldwijde economische liberalisering. De mensheid wordt er beter van, zeker in de minder ontwikkelde landen, maar de globalisering van de wereldeconomie heeft een enorme en onderschatte impact op de aarde en haar ecosysteem. Al Gore beweerde in An Inconvenient Truth dat de mens de grootste milieuramp is die de aarde ooit heeft getroffen. In Manufactured Landscapes gaat regisseur Jennifer Baichwal een stapje verder en toont voorbeelden van de menselijke impact op het milieu en het ecosysteem. Haar beeldmateriaal is bij momenten adembenemend mooi, maar tegelijk laat het de toeschouwer beseffen dat er iets heel erg mis is met de manier waarop we met z’n allen de planeet belasten, vervuilen en zijn natuurlijke grondstoffen in ijltempo opeten.

Manufactured Landscapes sluit aan bij het gelijknamige fotoboek van de Canadese fotograaf Edward Burtynsky wiens werk in meer dan vijftien grote internationale musea hangt. Hij fotografeert voornamelijk industriële landschappen en reproduceert ze op klein en groot formaat. Z'n werken vestigen de aandacht van de toeschouwer op de veranderingen die de mens aan z'n leefomgeving aanbrengt. Ze wekken verwondering door hun esthetische kwaliteit en de verrassende standpunten die Burtynsky elke keer opnieuw voor z'n camera uitzoekt; ze verbazen door hun aparte inhoud en hun bont kleurenpalet. Regisseur Baichwal voegt aan de foto’s beweging, geluid en ruimte toe zoals in haar traveling langs de werkposten in een Chinese fabriek waar elektronische componenten worden gemaakt. Langzaam glijdt de camera voorbij de jonge arbeiders, zelden ouder dan 30 jaar, rij na rij, acht minuten lang en net wanneer het lijkt alsof Baichwal gebruik heeft gemaakt van trucages om de zaak te bedonderen, bereikt de camera het andere eind van de gigantische fabriekshal. Wanneer de arbeiders tussen de middag op de centrale as tussen de hangars in hun gele jasjes verzamelen voor een hoogtewerker met daarop Burtynsky's fotocamera, staat de filmregisseur naast hem en toont ze ons twee rijen wachtende mensen zo ver het oog van de haar camera reikt.



Een rode rivier in een grauw en dood landschap in Pensylvania (V.S.), de steile wanden van een marmergroeve als een onuitwisbaar litteken in een berglandschap, de cirkelvormige afgraving in een zilvermijn in dagbouw als een gigantisch oog dat naar de sterren kijkt, het zijn een paar van de vele landschappen die Burtynsky’s aandacht trokken in de voorbije twee decennia. Het begon allemaal vanuit mijn interesse voor de natuur, zegt hij daarover, en de vaststelling dat de surrealistische taferelen die me opvielen het werk zijn van de mens. Hoewel het Burtynsky in de eerste plaats om de esthetiek te doen is en uiteraard ook om het geld dat hij met de verkoop van zijn werken verdient, zit er toch duidelijk een randje van bekommernis en bezorgdheid aan zijn foto’s, over de manier waarop we de aarde kannibaliseren, maar ook over de manier waarop mensen misbruikt en uitgebuit worden onder het mom van sociale vooruitgang. Jennifer Baichwal volgt Burtynsky's gedachtegang en richt haar camera in de Chinese componentenfabriek op de handenarbeid: sommige meisjes maken tien uur per dag gaatjes in plastic houdertjes, hun collega's een paar werkposten verderop monteren tegen een razendsnel tempo kleine transformators, vierhonderd stuks op tien uur of eentje elke anderhalve minuut waarbij ze zo'n dertig verschillende onderdelen in de kleine doosjes stoppen. Een heel eind daarvandaan op het platteland, zijn boeren en hun gezinnen massaal overgestapt van landbouw op het demonteren van computeronderdelen, want dat brengt meer op. Bijna de helft van de afgedankte computers in de wereld wordt als schroot naar China verscheept. De thuisarbeiders recupereren alles wat nog bruikbaar is aan edele metalen. Daartoe verwarmen ze het plastic waarop de componenten gemonteerd zijn en waarbij giftige dampen als fosfor, lood en cadmium vrijkomen die ze inademen. Het zgn. e-afval komt op de bodem terecht en dringt tijdens de vele regenbuien in de grond. In de wijde omgeving van de afvalverwerkende stadjes is het grondwater vervuild. Drinkwater wordt er sindsdien aangevoerd.

In het zuiden van Bangladesh ligt de grootste afbraakwerf voor containerschepen in de wereld. Het werk wordt volledig met de hand uitgevoerd. De arbeiders zijn arm en ongeletterd. Het werk is zwaar, vuil en slecht betaald. De weggelekte stookolie in de voorraadtanks van de roestige zeemonsters wordt in kuilen opgevangen, weggeschept en in metalen tonnen verzameld. De jonge arbeiders, vaak niet ouder dan vijftien à zestien, zitten tot de hals onder de smurrie. Het werk is ongezond en gevaarlijk wegens de opstijgende dampen en de gladheid van het terrein. Ook hier dringt het gif in de bodem en verontreinigt het grondwater waardoor hele gemeenschappen aangewezen zijn op duur en aangevoerd water.

Terug in China krijgt Burtynsky het aan de stok met de directeur van een opslagterrein voor steenkool die hem aanvankelijk geen toestemming geeft om de zwarte heuvels te fotograferen die tot aan de horizont reiken. Burtynsky toont hem zijn fotoboek om duidelijk te maken dat vuile landschappen ook mooi kunnen zijn. Vandaar naar de Drieklovendam, het grootste project in zijn soort op aarde, is maar een kleine stap. Aan het project wordt al meer dan tien jaar gewerkt en het resultaat moet een waterreservoir worden van 600 kilometer met een capaciteit van ruim 84 miljard kWh via 26 bovengrondse generatoren en 6 ondergrondse als back up. Het moet China in de komende decennia van de nodige stroom voorzien samen met 26 nieuwe steenkoolcentrales, want het land heeft zelf weinig of geen aardolie en de vraag naar energie stijgt razendsnel. Aan de realisatie van het Drieklovendam werden tientallen steden en honderden dorpen opgeofferd. Volgens een raming uit het begin van de jaren '90 ging het om de verplaatsing van 850.000 Chinezen. Tegen het einde van de werken (2009) zullen naar schatting 1,1 miljoen mensen hun geboortegrond onderwater zien verdwijnen. Volgens insiders is die operatie niet zonder slag of stoot verlopen: velen zijn vergoed voor de onteigening van hun huizen en gronden, anderen zijn onder druk gezet om te verkopen, nog anderen zijn gewoon verjaagd of onder dwang naar een andere provincie overgebracht. Voor Burtynsky levert het adembenemende foto's op zoals hij ze nooit meer zal kunnen maken, want dit is een uniek project in de menselijke geschiedenis. Opnieuw zorgt regisseur Jennifer Baichwal voor de context met interviews met de arbeiders en bouwverantwoordelijken, maar hun commentaar is stereotiep en weinigzeggend: in China zijn de gedachten nog niet vrij.



Jennifer Baichwal blijft heel dicht bij het fotoproject van Edward Burtynsky. Ze toont z'n foto's, ook over projecten waarbij ze niet aanwezig is geweest, waardoor de documentaire de indruk wekt over de fotograaf te gaan en veel minder over de onderwerpen die hem na aan het hart liggen. De indruk wordt versterkt door het feit dat Baichwal er voor kiest om zelf geen standpunt in te nemen, maar puur te registreren wat Burtynsky kwijt wil over de plekken die ze samen bezoeken. Gelukkig spreken de beelden voor zichzelf en had zelfs een commentaarloze documentaire z’n doel nauwelijks kunnen missen. Maar Manufactured Landscapes was beslist een sterkere documentaire geweest indien Jennifer Baichwal meer op eigen vleugels had gevlogen en de onderwerpen los van Burtynsky’s fotomateriaal had uitgediept.

BEELD EN GELUID
Als je als filmregisseur besluit om een fotograaf te volgen tijdens zijn werksessies, dan spreekt het vanzelf dat je dezelfde strenge eisen hanteert qua beeldscherpte, zwart-witcontrast en kleurenweergave. Op alle terreinen scoort Jennifer Baichwal goed tot uitstekend. De situaties zijn een aantal keren minder gunstig door zware regenval of mistvorming, maar dan nog doet ze haar uiterste best om het filmmateriaal te optimaliseren. Het resultaat is een prachtige documentaire met adembenemende beelden, gewikkeld in schitterende tinten. Het geluid is rechtstreeks opgenomen en klinkt altijd goed. Van muziek is er nauwelijks sprake, tenzij tijdens de begin- en eindtrailer. Baichwal houdt van het echte geluid van wat ze registreert, ook al betekent dat vaak dat er nauwelijks waarneembare geluid is. Maar het komt het realisme zoveel meer ten goede.

EXTRA’S
Als extra’s krijgt u de Originele Bioscooptrailer en een aantal Andere Trailers uit de Homescreencatalogus zoals Mon Fils À Moi en Das Leben Der Anderen.

CONCLUSIE
Manufactured Landscapes is vooral visueel een zeer aantrekkelijke tot bloedmooie documentaire. De boodschap die in de beelden van regisseur Baichwal en de foto’s van fotograaf Burtuynsky verstopt zit is eenduidig: de industriële evolutie van de geglobaliseerde wereldsamenleving heeft een verpletterende impact op het uitzicht en het natuurlijk evenwicht van de planeet. Niemand kan voorspellen waar het breekpunt ligt en of er een moment komt dat de menselijke invloed op het klimaat en op de samenstelling van de atmosfeer van die aard is dat de basisvoorwaarden voor menselijk leven onderuit worden gehaald. Dat er geen weg terug is begrijpt ook Edward Burtynsky tenvolle: het is niet simpel een kwestie van goed of kwaad, zegt hij, we moeten op een heel andere manier gaan denken.