DOCUMENTAIRES
Deze dvd bevat – net als alle andere releases uit deze serie – meerdere documentaires, in dit geval de voor de Oscar genomineerde bioscoopdocumentaire Bij De Beesten Af (100 min.) uit 1972, de korte zwart-witfilm Panta Rhei (10 min.) uit 1952 en de documentaire Nationale Parken – Noodzaak (27 min.) uit 1978.

Bij De Beesten Af (1972)
In 1859 publiceerde de Britse natuurwetenschapper en bioloog Charles Darwins zijn On the Origine of Speces bij Means of Natural Selection, een zeer controversieel wetenschappelijk werk waarmee hij de zekerheden van vele eeuwen westerse beschaving op de helling zette. In zijn zgn. Evolutietheorie beweerde Darwin als eerste dat alle dingen het gevolg zijn van een natuurlijke selectie, dat m.a.w. ook de mens het resultaat is van een natuurlijk proces. Het was een regelrechte aanslag op de leer van het christendom die zegt dat de mens geschapen is door god. Darwin had het niet zo bedoeld. Hij verloor z’n geloof niet omdat hij dingen ontdekte die in tegenspraak waren met de leer van de Kerk, maar eerder omdat hij geshockeerd was door de algemene wreedheid van de natuur, wat hij onverenigbaar achtte met het bestaan van een meedogende en liefdevolle schepper. Laten we hopen dat het niet waar is, maar als het waar is, laten de dan bidden dat het niet algemeen bekend wordt, was de reactie van een Britse domineesvrouw toen voor het eerst het nieuwtje de ronde deed dat de mens zou afstammen van apen. Daarmee verwoordde ze de angst van een hele generatie met betrekking tot de revolutionaire ideeën van Darwin over het ontstaan van de mens, de aarde en het heelal, want als eens een kleine bres is geslagen, dan is het nog maar een kwestie van tijd vooraleer het verwoestende water zijn werk doet.



Regisseur Bert Haanstra hoeft wat al bewezen was gelukkig niet nog een keer te verdedigen. Hij kan zich baserend op de Evolutietheorie laten meeslepen door de verrassende rijkdom van de natuur en onbevangen registreren wat er zich voor zijn camera afspeelt. Dat deed ie in 1963 al een keer in Alleman, een documentaire waarin hij naar Nederland en de Nederlanders keek en in Zoo (1962) waarvoor hij z’n camera in de Amsterdamse dierentuin neerzette om er het gedrag van mens en dier op film vast te leggen. Bij de Beesten af is Haanstra’s meest geslaagde project om de overeenkomsten tussen mens en dier zichtbaar te maken. Drie jaar lang maakte hij opnamen op vijf continenten, filmde er de dieren in de vrije natuur of op plaatsen waar mens en dier samenleven. Hij trok naar Tanzania om er de chimpansees te observeren en naar de Afrikaanse vlakten waar hij de verschillende kuddedieren én hun natuurlijke vijanden filmde. In California legde hij de bizarre gewoonten van de zeeotter vast en op Antarctica maakte hij beelden van de vrijende en broeiende keizerpinguïns, lang voordat ‘The March of the Penguins’ het daglicht zag. Haanstra toont dat ook dieren gereedschap gebruiken in hun dagelijks leven, dat chimpansees op een voor ons herkenbare manier omgaan met hun jongen, dat hun maatschappij hiërarchisch gestructureerd is, dat de natuur prachtig en mooi is, maar ook wreed, want dat de ene als voedsel dient voor de andere en dat doden tot de gewone gang der dingen behoort.

Vandaar naar het gedrag van de mens is maar een kleine stap, vooral omdat de gedragingen zo treffend overeenstemmen. Ook de mens is een jager, ook hij bakent zijn terrein graag af voor indringers en wanneer hij een ander het hof maakt, doet hij dat precies zoals de pinguïns op de Zuidpool, de giraffen in Afrika en de albatrossen op Albatroseiland. Overleven en zich voortplanten, het zijn twee constanten in de natuur en de mens is meestal alleen daarmee bezig ondanks de beslommeringen van de moderne tijd die de indruk wekken dat het doel elders ligt en dat de mens zich probleemloos van de natuur kan losmaken. Zure regen, globalisering en broeikaseffect zijn begrippen waar Haanstra in 1972 nog nooit van gehoord had, maar de aanzet tot het gedachtegoed was al aanwezig: schuim op de waterlopen, de ongebreidelde uitstoot van giftige gassen door de industrie, een toenemende overbevolking, de aanleg van autowegen, de industriële slachterijen, de ontbossing van de oeroude bossen, etc.



In Bij de Beesten af houdt Bert Haanstra zijn publiek een spiegel voor. Het beeldmateriaal is wondermooi en uniek en de regisseur toont een wereld die anno 2008 niet meer bestaat of minstens al gedeeltelijk is verwoest. Kijken naar de dieren en uit hun gedrag iets leren over onszelf, het zou de ondertitel van deze documentaire kunnen zijn, alleen wordt het aantal dieren dat in de vrije natuur leeft schaars omdat hun habitat vernield is of gewoon omdat ze plaats moeten maken voor de mens. Misschien zijn we straks een unicum en zijn er geen dieren meer om ons gedrag mee te vergelijken. Dan wordt ons die pijnlijke confrontatie in elk geval bespaard. Dan kunnen we ons eindelijk de gelijke van god noemen… of als al de rest uitsterven.

Panta Rhei (1952)
In deze tien minuten durende documentaire toont Haanstra dat alles stroomt, zoals de Griekse filosoof Heraclitus beweerde. Deze korte film toont beelden van het spel van wolken en wind, de branding, het stromende water in een beek, het vallen van de bladeren en de regisseur monteert ze naast en tussen elkaar waardoor abstracte patronen ontstaan, tegen de achtergrond van de zonnecyclus, soms heftig, soms langzaam en soms versneld, als een visuele symfonie van bekende beelden en tegelijk van verrassend nieuwe motieven en schakeringen.

Nationale Parken – Noodzaak (1978)
Bert Haanstra maakte in de loop van zijn lange carrière ook documentaires in opdracht. Eén van zijn meest geslaagde projecten is de korte film Glas uit 1958 (zie Fanfare) over de fabricatie van glas in de Leerdammer glasfabriek waarvoor hij in Hollywood een Oscar in ontvangst mocht nemen. In 1978 deed hij iets vergelijkbaars voor het Nederlands Ministerie van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk: Nationale Parken – Noodzaak is een portret van de drie grote Nederlandse natuurparken : de Hoge Veluwe, de Veluwezoom en de Kennemerduinen, drie beschermde gebieden met een unieke fauna en flora. Ondertussen heeft Nederland 20 natuurparken. Om het belang van de natuurreservaten te benadrukken kreeg Haanstra de opdracht om hun werking en doel in kaart te brengen voor een ruimer publiek. Haanstra legt de nadruk op het behoud van natuurlijke landschappen ten voordele van de biodiversiteit en de bescherming van bedreigde soorten tegen de oprukkende verstedelijking, de ontginningsdrang en de verkavelingwoede van de moderne maatschappij.

BEELD EN GELUID
Het materiaal op deze dvd is opgenomen tussen 1952 en 1978. Panta Rhei is een zwart-witfilm en ziet er redelijk goed uit zonder opvallende storingen. Bij de Beesten af is een kleurenproductie. Het beeldmateriaal is verrassend goed van kwaliteit, zowel qua scherpte als qua zwart-witniveaus. Jammer genoeg is het origineel niet helemaal vrij van ongerechtigheden. Nationale Parken – Noodzaak heeft af en toe te kampen met onscherp beeld en met storende artefacten. He geluid is overwegend goed, met een wat kale geluidsband voor Panta Rhei en een vollere geluidstrack voor Bij de Beesten af. Componist Otto Ketting heeft zijn soundtrack als het ware op het beeld geschreven waardoor de muziek en de effecten de documentaire een grote dienst bewijzen. De tekst is ingelezen door Bert Haanstra en Anton Koolhaas. Kees Brusse verzorgt het commentaar bij Nationale Parken – Noodzaak.



EXTRA’S
Als extra krijgt u een kort commentaar van Bert Haanstra bij Bij de Beesten af (1 min.) en de uitgebreidere tv-reportage Bij de Beesten af (9 min.) over het maken van de documentaire, gelardeerd met fragmenten uit de documentaire en opnamen over het werk van de filmploeg in Afrika. Kort en toch zeer de moeite.

CONCLUSIE
Op deze dvd is Bij de Beesten af zonder meer het kroonstuk. De prachtige en beeldrijke documentaire die bovendien voorzien is van een perfecte commentaarband met de typische Haanstragrapjes, geeft een verrassende kijk op de overeenkomsten tussen dierlijk en menselijk gedrag, toont de controversiële manier waarop mensen met dieren omgaat en schetst een portret van het gebrekkig evenwicht dat in de natuur ontstaat door menselijk ingrijpen. De documentaire heeft niets van zijn actualiteitswaarde verloren en is vandaag nog net zo interessant en onderhoudend als 35 jaar geleden. Onder de titel Ape and Super-Ape werd deze film genomineerd voor een Oscar. In Nederland gingen ruim 880.000 mensen Bij de Beesten af kijken en ook bij ons in Vlaanderen was de documentaire een bioscoopsucces.