FILM
Toen Hollywood in de jaren vijftig de spektakelfilm herontdekte - om de concurrentie met de oprukkende televisie aan te gaan - ging men te rade bij iemand die in de hoogdagen van de stille film de historische epen aaneenrijgde. Cecil B. DeMille maakte in de jaren twintig furore met Bijbelse melodrama's in grootse sets die het publiek massaal naar de bioscoopzalen lokten. In de jaren dertig en veertig raakte zijn manier van vertellen in onbruik, maar in 1949 maakte DeMille een comeback met de kaskraker Samson and Deliliah en drie jaar later won hij zelfs een Oscar (als producer) voor The Greatest Show on Earth. De kroon op zijn werk zou echter een remake worden van een film die hij in 1923 al draaide: het verhaal van Mozes en diens rebellie tegen de farao met als doel het verlossen van de Hebreeuwers die eeuwen zwoegden onder het Egyptische juk. The Ten Commandments zou ook in 1956 een kassucces van jewelste worden dankzij de mix tussen romantisch melodrama en verbluffende speciale effecten. Meer dan een halve eeuw later heeft de prent nog steeds de status van klassieker. Maar dat is niet helemaal terecht.

Het verhaal volgt redelijk trouw de Bijbelse teksten en gaat van start met een van de meest iconische beelden uit de wereldliteratuur: het rieten mandje dat Mozes via de Nijl in de handen van de kinderloze zus van de Egyptische farao drijft. Daarna spendeert The Ten Commandments veel tijd aan het uitdiepen van zowel de sociaal-economische context van het tijdperk als de relaties tussen de voornaamste personages. Mozes groeit op als de favoriete neef van de regerende farao, zeer tot ongenoegen van diens zoon Ramses. Ook het feit dat de beeldschone prinses Nefretiri haar oog op Mozes laat vallen in plaats van op hem, zit Ramses dwars. De naijver en wedijver tussen de 'prinsen van Egypte' vormt dan ook de voornaamste dramatische boog in de vier uur die de kijker met The Ten Commandments doorbrengt.

Verrassend is misschien dat de filmisch meest interessante stukken van het verhaal (de zeven plagen, de tocht door de Rode Zee, de ontvangst van de stenen tafelen) op amper 90 minuten worden afgehaspeld, in het gedeelte na de intermissie. Dat maakt dat The Ten Commandments meer aandacht besteedt aan de aanloop naar het spektakel dan aan het spektakel zelf. Indien de film die tijd zou spenderen aan karakterontwikkeling die sympathie voor de personages moet losweken, zou dat geen probleem zijn. Maar dat doet de prent dus niet. Mozes, Ramses en alle andere belangrijke spelers zijn niet meer dan de kartonnen clichés die we kennen uit de Bijbel. Bovendien toont Cecil B. DeMille dat hij nooit écht de evolutie heeft gemaakt van de stille film naar de talkie: hij laat de acteurs houterig overacten in onnodig expressieve poses, waardoor de vele babbelscènes steeds theatraal en vaak ronduit lachwekkend overkomen. Dat de cineast een sterrencast tot zijn beschikking heeft, is dus irrelevant. De enige die boven het verouderde melodrama kan uitstijgen is Yull Brynner. Zijn arrogante, machtsgeile Ramses blijft een van de beste vertolkingen die ooit te zien waren in dit soort film.

Gelukkig komt de prent een stuk beter uit de hoek eenmaal het spektakel de bovenhand haalt op de Bijbelse dialogen. Cecil B. DeMille was altijd al meer een showman dan een regisseur en hier bewijst hij dat weinigen beter in staat waren om de kijker te verbazen met visueel verbluffende set-pieces. De waarheid gebiedt me te zeggen dat niet alle speciale effecten even goed zijn. Zo is de achtergrondprojectie een reliek van zijn tijd en oogt de transformatie van Mozes' staf in een slang ronduit knullig. Daar staat tegenover dat andere scènes nog steeds de vraag oproepen: hoe hebben ze dat in hemelsnaam gedaan? Het brandende braambos oogt prachtig in al zijn eenvoud en het scheiden van de Rode Zee is een meesterwerk van traditionele, praktische speciale effecten. Het meest tot de verbeelding spreekt echter de meeste duistere scène van de film, waarbij een blauwige mist neerdaalt uit de hemel en langs de Egyptische huizen glijdt om de eerstgeborenen van het leven te beroven.

Als het de bedoeling was om een groter dan grootse film op het witte doek te brengen, dan slaagt The Ten Commandments met vlag en wimpel. Dit is het soort film dat gewoonweg niet meer gemaakt kan worden (zonder tussenkomst van de computer) omdat het te duur en tijdsintensief zou zijn. Daarvoor verdient Cecil B. DeMille alle lof. Maar op artistiek vlak is de prent allesbehalve een hoogvlieger. De voornaamste pijnpunten raakte ik al aan, maar daar mag je zeker ook een pompeuze voice-over bijtellen, net als het feit dat grote stukken van de prent snelsnel belangrijke plotontwikkelingen afhandelen, met name in het tweede deel. Zo is het evenement waaraan de film zijn titel ontleent niet meer dan een bijna contextloze overbodige coda. Dat soort fatale artistieke missers zal hopelijk niet voorkomen in een nieuwe versie van dit tijdloze verhaal, waaraan naar verluidt zowel Steven Spielberg als Ridley Scott denken. Tot zij met hun interpretatie komen, zullen we het moeten doen met dit indrukwekkende maar teleurstellende spektakel.

BEELD EN GELUID
In 2010 ondernam Paramount een (kan het anders voor dit soort film?) grootse restauratie van de originele print. De frames werden stuk voor stuk ingescand op een 6K-scanner en kleuren en beelden zijn hersteld in hun oorspronkelijke grandeur. Het resultaat mag er zijn: met name de kleuren ogen sprankelend met een hoofdrol voor de roodtinten. Maar ook de contrasten zijn verrassend goed voor een film van deze ouderdom, net als de scherpte. Niet elke sequentie oogt even goed en wanneer achtergrondprojecties worden gebruilkt, zijn de tekortkomingen opvallend, maar waarschijnlijk zal de prent er nooit meer beter uitzien dan nu. De soundtrack kreeg eveneens een upgrade die in de spektakelscènes meer dynamiek brengt, maar weinig invloed heeft op de vele dialoogscènes.

EXTRA'S
De Benelux-versie van deze schijf bevat eens te meer geen extra's. Vanwaar deze afkeer voor de Nederlandstalige markt, Paramount?

CONCLUSIE
The Ten Commandments wordt wellicht enkel overtroffen door Ben-Hur als spektakelfilm, maar mist de artistieke daadkracht van die klassieker. Cecil B. Demille grossiert immers in ouderwets, langdradig melodrama, slechts af en toe onderbroken door weliswaar nog steeds verbluffende speciale effecten. Beeld en geluid halen een kwaliteit die eindeloos respect afdwingt voor restaurateurs van oude films, maar het ontbreken van een bonussectie is een gigantische smet op deze release.