De film is verdeeld in zeven hoofdstukken en begint met een overzicht van het gedachtegoed van de Egyptenaren en de Perzen over hemel en aarde, de kosmos en de plaats van god en de geesten van het kwaad in een wereldorde met de aarde en de mens in het centrum. Op oude tekeningen en perkamentrollen zien we mensachtige wezens met honden- en berenkoppen, soms met horentjes en een lange staart, andere keren met gedeformeerde ledematen, corpulent en gedrongen, en duivels met het achterlijf van een slang en lange klauwen. De hemel is boven, maar de hel is dichterbij, diep onder de grond, en dus is de duivel constant aanwezig, terwijl god en de engelen zich boven de sterren en de kring van vuur die om de aarde ligt, bevinden. Angst voor het Kwaad domineerde in de middeleeuwen het dagelijkse leven en het kon zich onder de meest bizarre vormen manifesteren, want de creativiteit van de duivel en z’n trawanten was groot, schijnbaar veel groter dan de macht van god; kerk en staat maakten handig gebruik van dat misverstand om het leven van de burger tot in de kleinste details te documenteren en vervolgens te domineren. Bijgeloof speelde een belangrijke rol in het leven van de middeleeuwers en het zat zo diep dat men de dingen die men droomde en uit gesprekken vernam ook echt zag: heksen op bezems, satan die een slaapkamer betreedt om de vrouw des huizes te verleiden, jonge meisjes die de kont van de duivel kussen, lijken die van de galg geroofd worden voor het sabbatmaal, etc.

In hoofdstuk 2 tot 6 illustreert Christensen z’n bewering met een aantal voorbeelden: een vrouw die bij een heks om een drankje gaat opdat de monnik bij wie ze in dienst is verliefd op haar zou worden; een man die een oude vrouw op straat verwijten maakt en door haar behekst wordt: voor de rest van z’n dagen zal z’n mond open blijven staan. Een vertelling over alle vrouwen uit één familie die op de brandstapel terechtkomen, reserveert Christenen voor een drietal hoofdstukken: eerst zien we hoe een kwakzalver een doodzieke man onderzoekt en zegt dat hij behekst is. Hij vertelt de echtgenote dat ze heel gauw de heks zal tegenkomen. In de keuken zit ondertussen een oudje de tafelrestjes op te eten en de vrouw des huizes wijst haar aan als de heks. In het volgende hoofdstuk wordt het oudje ondervraagt door de monniken van de inquisitie en vervolgens gefolterd. Ze geeft niet alleen toe een heks te zijn (je zou voor minder), maar ze verklapt ook dat de vrouw, de zus en de moeder van de stervende deelgenomen hebben aan een sabbatmaal. Uiteraard worden ze op de brandstapel gezet. In een derde hoofdstuk zien we dat ook de dochter van de inmiddels overledene niet ontsnapt. Ze wordt opgepakt omdat ze de heksen in haar omgeving niet heeft aangegeven (want alleen heksen proberen hun soortgenoten te redden) en in de kerker gestopt. Daar probeert de chef van de inquisitie haar tot een bekentenis te verleiden met als lokker haar nog geen jaar oude zoontje. Maar ondanks haar medewerking eindigt ze eveneens op de brandstapel.

In hoofdstuk zeven ten slotte maakt Christensen vergelijkingen met bijgeloof in onze tijd: kaart- en handlezers en de bezeten vrouwen vergelijkt hij met mensen die te maken hebben met hysterie. Gelukkig worden ze niet meer verbrand, maar een koude douche in een inrichting is – aldus Christensen – ook een vorm van foltering.

Tot daar het ruw geschetste overzicht van Häxan. Dan weet u meteen of deze film spek voor uw bek is. Of nog: mocht u niets over heksen en de inquisitie afweten en toch geïnteresseerd zijn, dan is deze documentairefilm ondanks z’n leeftijd een goede introductie. Wie met het onderwerp vertrouwd is, die leert wellicht weinig bij. Eén foutje misschien dat inmiddels na bestudering van de archieven van de inquisitie (1478-1834) in het Archivo Histórico Nacional in Salamanca aan het licht is getreden: er zijn geen 8 miljoen slachtoffers gevallen zoals Benjamin Christensen in 1922 laat noteren. Wetenschappers hebben becijferd dat in het slechtste geval zo’n 125.000 mensen zijn terechtgesteld na een ketter- of heksenproces. Van alle processen die door de Inquisitie zijn gevoerd leidde overigens minder dan 3 procent tot een veroordeling, waardoor de bewering dat vermeende heksen geen schijn van kans hadden zwaar overdreven is. Uit onderzoek in onze contreien blijkt dat de geuzen – tegenstanders van Spanje en Filips II tijdens de Tachtigjarige oorlog – niet alleen de wapens hanteerden, maar ook zeer bedreven waren in het voeren van een propagandaoorlog. Zij deinsden er niet voor terug om de getallen over executies door de Spaanse Inquisitie systematisch te vervalsen in hun schotschriften waardoor verhalen over massale verbrandingen en verdrinkingen tot in onze tijd zijn overgeleverd. In Duitsland richtte de keizer z’n eigen inquisitie op en uit onderzoek blijkt dat het aantal slachtoffers er veel lager lag dan in de Spaanse gebieden (Nederlanden, Frankrijk, Spanje, Portugal). De cijfers die Christensen in Häxan hanteert zijn dus niet in overeenstemming met de werkelijkheid, wat alleen maar kan betekenen dat de propaganda tegen de Spaanse kroon in heel West-Europa perfect heeft gefunctioneerd.

Benjamin Christensens Häxan is zowat de eerste grote documentaire die op het Europese continent is gemaakt en ook al vertoont de productie mankementen, toch is deze film niet minder dan een indrukwekkende prestatie en een uniek fenomeen. Eerder waren er in Engeland al de documentaires Scott’s Antarctic Expedition (1913, 90 min.) en Shakleton’s Expedition to the Antarctic (1920, 81 min.) gemaakt en in Amerika draaide Edward S. Curtis In the Land of the Head Hunters (1914, 47 min.) over de Kwakwaka’wakw-indianen in British Columbia (Canada). Het waren films over onbekende streken en volkeren, maar Benjamin Christensen was de eerste die een politiek-cultureel onderwerp aansneed en dat via diverse technieken en stijlen aantrekkelijk wist te maken voor een groot publiek. De special effects zijn naar onze normen misschien simpel en naïef, maar voor die tijd zijn ze zonder meer imposant en ze getuigen van een grote creativiteit. Dat hij dan ook zelf ik de huid van de duivel kruipt in Häxan zal u niet verbazen!

BEELD EN GELUID
De originele film wordt u gepresenteerd in een oranjekleurige versie, uitgevoerd door het Zweeds Film Instituut, wellicht om een hedendaags publiek voor de productie te interesseren, maar het resultaat is niet echt overtuigend want de details zijn soms moeilijk te onderscheiden en het zwartniveau is schijnbaar uit balans. De digitale restauratie heeft wel afgerekend met de meeste beschadigingen en vuiltjes. De ingekorte filmversie met commentaar van William S. Burroughs wordt in zwart-wit gepresenteerd en ziet er een stuk scherper en gedetailleerder uit dan het ingekleurde origineel.

De originele soundtrack is een ratjetoe van klassieke deuntjes en muziekstijlen uit de jaren 20. Hij klinkt vaak veel te bombastisch en past meestal helemaal niet bij het beeldmateriaal. Die soundtrack staat volgens de hoes in 5.0, maar dat moet u met een korrel zout nemen. De drie nieuwe soundtracks klinken uitstekend in 2.0 en de Bronnt Industries Kapital-soundtrack komt zelfs helemaal tot z’n recht als u de 5.1-versie selecteert.

EXTRA’S
In 1968 werd in Engeland een ingekorte versie van Häxan gemaakt die de titel Witchcraft Through the Ages (76 min.) kreeg en waarin de Zweedse tussentitels weggelaten zijn. Enfant terrible William S. Burroughs werd aangezocht om het commentaar te leveren. Alleen de tussentitels die betrekking hebben op wat de personages in de film zeggen zijn overgehouden, in het Engels. Een aantal fragmenten is gesneuveld, maar er wordt vooral tijd gewonnen door het weghalen van de Zweedse pancartes, waardoor de film trouwens veel soepeler loopt. Anderzijds heeft Burroughs niet de beste stem voor een dergelijke onderneming en vooral de eentonigheid van z’n intonatie gaat na een tijdje vervelen. De originele soundtrack is weggelaten en vervangen door een nieuwe score waarin nogal wat jazz-invloeden herkenbaar zijn. Bovendien zijn er in Engeland nog twee nieuwe scores gecomponeerd waaruit u kan kiezen tijdens het bekijken van Witchcraft Through the Ages: die van de Engelse groep Bronnt Industries Kapital-soundtrack klinkt heel modern met veel donkere geluiden van orgel en elektronische instrumenten (2.0, 5.1) en de Geoff Smith-soundtrack,  lichtvoetiger en warmer met veel koper en dulcimer (2.0).