FILM
De Gambetta, een Belgisch koopvaardijschip, ligt aangemeerd in de haven van Antwerpen. Het schip is opgevorderd (of geconsigneerd) door de overheid voor een geheime opdracht. Waar het om gaat is niet bekend, ook niet bij de kapitein van de Gambetta. De bemanning krijgt de opdracht om zich elke dag om 10.00 uur aan boord te melden tot de definitieve vertrekdatum bekend is. Voor Pierre Wesselmans (Julien Schoenaerts) betekent het dat hij elke avond naar huis kan, naar zijn vrouw Laure (Petra Laseur) en hun twee kinderen. Zijn collega Jessen (Senne Rouffaer), steward op de Gambetta, heeft minder geluk: hij woont meer dan 150 km van de haven en kan dus niet elke dag naar zijn vriendin. Hij vindt de hele gang van zaken frustrerend en enerverend. Het 's ochtends afscheid nemen en ’s avonds weer thuis komen past evenwel niet in het ritueel dat de echtelieden Wesselmans er sinds enkele jaren op na houden. Meestal houdt Laure de kinderen thuis de dag dat Pierre vertrekt, maar ze kan ze moeilijk elke dag thuis houden gezien de vertrekdatum onzeker is. En iedere vertrekdag vult Laure het koffertje van Pierre met schoon wasgoed en stopt zij er een nieuw leesboek is. Pierre laat deze keer na 2 dagen zijn koffertje op de boot achter waardoor een vertrouwd ritueel wegvalt. Ondertussen is Jessen helemaal in de war, slaapt een nachtje op een bank op straat en krijgt problemen met de politie..

Het verwarrende en voor de hoofdpersonen in dit drama totaal onbekende fenomeen van voortdurend afscheid nemen en terug thuiskomen, leidt tenminste bij één van hen tot een directe crisis: Pierre probeert het evenwicht dat 10 jaar lang van kracht is geweest in zijn huwelijk met Laure te herstellen door in te grijpen op de gang van zaken. Maar zijn initiatief heeft geen blijvend effect. Jessen belt ondertussen z’n vriendin en zorgt dat ze tijdelijk in Antwerpen kan logeren.

Het Afscheid is gebaseerd op het gelijknamige boek van Ivo Michiels. Die gebruikt daarvoor ideeën uit Meeuwen Sterven In De Haven (Michiels/Verhavert) en levert meteen zijn eerste grote experimentele roman af. In samenwerking met Roland Verhavert wordt een scenario gedistilleerd uit Het Afscheid dat vervolgens door Verhavert wordt verfilmd. De overeenkomsten met Meeuwen zijn groot, zonder dat er sprake is van een remake: de lokatie is opnieuw de haven van Antwerpen: lange kaaimuren, een wirwar van kranen en een verlaten labyrintisch kader dienen als achtergrond voor een verstilde, benauwende vertelling met veel zwart-witcontrasten tegen donkere regenwolken en natte straten. Het gedachtegoed van het boek is grotendeels bewaard. Het verhaal wordt in een iets latere periode gesitueerd wat de verfilming makkelijker maakt, maar sfeer en temperament zijn vrij nauwkeurig vertaald van roman naar pellicule. Uiteraard gaat er hier en daar ook wat verloren, de vertellersrol in het boek bijvoorbeeld, wat gelukkig niet leidt tot het wegvallen van onuitgesproken gevoelens, de aarzeling, de angst, de onzekerheid en de twijfel van de hoofdpersonen. Het duo Michiels/Verhavert is erin geslaagd om de nuancering en het raffinement van de oorspronkelijke tekst op aanvaardbare manier over te brengen. Het mes is vooral gezet in de figuur van Pierre: in het boek wordt zijn karakter uitvoerig belicht met flashbacks waaruit blijkt dat hij zwaar getekend is door de oorlog, de vervreemding, het alomtegenwoordige geweld, ontmenselijking, dood en ontbering. Bijgevolg is het niet meteen duidelijk wat de onderliggende aanleiding is voor de crisis tussen Pierre en Laure en de voortgang van de handeling, geschetst met minimale middelen, brengt niet bepaald veel opheldering.

Het Afscheid is een vrij gesloten film met weinig actie, weinig dialogen en een maximum aan suggestie via close ups van gezichten, wijdse opnames met kleine figuren in een overweldigende omgeving, stiltes en een muziekscore die de aliënatie benadrukt en voedt. Het decor is leeg of in elk geval zo leeg als maar mogelijk, net zoals in Meeuwen. Julien Schoenaerts, een man die te weinig in films zijn talent heeft kunnen tonen, slaagt er ook deze keer in de handeling helemaal naar zijn hand te zetten. De overtuiging waarmee hij zijn personage gestalte geeft dwingt respect af en hetzelfde geldt gedeeltelijk voor Petra Laseur, een actrice die op dat moment doorbrak in Nederland, maar die bij ons zo goed als onbekend is gebleven. Samen met Senne Rouffaer schetsen ze fragmenten uit het leven van vereenzaamde, deels ongelukkige en in elk geval achterdochtige mensjes met een schrijnend tekort aan zelfvertrouwen. Heel veel blijft onduidelijk voor wie het boek niet heeft gelezen omdat we als kijker wél de dialogen uit het boek van Michiels horen, maar dus niet zijn vertelling, de grondtekst van zijn verhaal.

Qua filmopbouw is er sprake van een productie met een trage cameravoering en zoveel mogelijk rust, afstandelijkheid en vervreemding. Het leidt niet tot een grote toegankelijkheid en een grotere betrokkenheid van de kijker bij het spectakel. Niettemin is Het Afscheid al bij al beter bekijkbaar dan Meeuwen, een film die uiteindelijk toch uiteen viel in twee zeer verschillende delen. Ondanks de moeilijkheidsgraad van het verhaal spreken de figuren van Pierre en Laure genoeg aan om de film tot het einde uit te kijken, op zich al een hele prestatie voor een avant-gardistische en experimentele productie van een dergelijk kaliber. Na het bekijken van zowel Het Afscheid als Meeuwen Sterven In De Haven kan je als cinefiel niet aan de indruk ontkomen dat deze beide films het startpunt hadden kunnen zijn voor een rijke en waardevolle eigen Vlaamse filmproductie die een antwoord biedt op de concurrentie en de kwaliteit van het buitenland. Maar een gebrek aan financiële ondersteuning en visie, onvoldoende talent en te weinig internationale ambitie en voeling, hebben dat project voortijdig beëindigd. Dat het wél kan, ook in kleine en weinig evidente taalgebieden, blijkt uit de Deense successen in gerenommeerde competities.

BEELD EN GELUID
Het Afscheid zien we onder vrij gunstige omstandigheden. De pellicule is netjes opgeveegd en storende vuiltjes en beschadigingen zijn bijna helemaal weggewerkt. De film is in zwart-wit opgenomen, de contrasten tussen donker en licht zijn zeer groot en vormen een essentieel onderdeel van de sfeer die de makers willen oproepen. Grijs is de overwegende kleur in de buitenscènes en interieurs krijgen een donkerdere tint van hetzelfde grijs, alsof kleur en decor geen rol spelen, wat bij Ivo Michiels niet mag verbazen. Het geluid is goed, met veel ruis en een verrassend expressionistische geluidsband die af en toe de aandacht trekt: harde klanken, grote verschillen tussen stille en luide passages, een geluid zonder medelijden dat mensen uit elkaar drijft, dat koud en afstandelijk aanvoelt.

EXTRA'S
De dvd bevat twee extra's die geen van beide veel voorstellen. De Inleiding door Roland Verhavert vertelt niks nieuws: we zien een stotterende en aarzelende regisseur die best een autocue had kunnen gebruiken. Het korte Interview met Roland Verhavert uit het VRT-Archief is weinigzeggend en gewoon overbodig. Als derde extra is er de Bioscooptrailer.

CONCLUSIE
Het Afscheid is één arthousefilm, laat daar geen twijfel over bestaan. Zijn belang ligt in de experimentele en avant-gardistische look en inhoud die aansluiten bij de kunstenaarsexperimenten uit de jaren'50 en het begin van de jaren'60 in binnen- en buitenland. Het verhaal is minder belangrijk dan de sfeerschepping, de uitbeelding van de niet-uitgesproken frustraties, zwakheden en onzekerheden van de hoofdpersonages. Het Afscheid is Grote Vlaamse Cinema zonder meer, maar dat betekent nog niet dat we met een topfilm te maken hebben of een film voor een ruim publiek. Het Afscheid is vooral kunst.