DOCUMENTAIRE
Shoah is Hebreeuws voor chaos en totale vernietiging en heeft betrekking op de Endlösung, de vernietigingspolitiek van de Nazi's ten opzichte van de Europese joden eind jaren '30 en tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het is de naam die de Franse cineast, journalist en filosoof Claude Lanzmann in 1985 aan zijn 9 uur durende documentaire film over de Holocaust geeft. Shoah is niet de zoveelste film over de uitroeiingkampen met getuigenissen van overlevenden en oude zwart/wit-beelden van stapels uitgemergelde lijken, menselijke skeletten achter prikkeldraad of lampenkappen van mensenhuid. De regisseur heeft getuigen gezocht, overlevenden van Poolse en Duitse afkomst, gewone mensen, moordenaars en toeschouwers, mensen die betrokken waren bij de organisatie van de jodenvernietiging, de logistiek en de financiële afhandeling, de bureaucratie, SS-commandanten die de opdracht gaven of uitvoerden, medegevangenen die de gaskamerdeuren bedienden of de lijken richting verbrandingsovens brachten, Duitsers en Polen die voor het transport verantwoordelijk waren, omwonenden die in de stank van de verbrandingsovens woonden, etc. Lanzmann besteedde 11 jaar van zijn leven aan deze productie: research, interviews, draai- en montagedagen. Als journalist peilt hij niet naar het leed, maar naar de omstandigheden, de sfeer, de motivatie van de getuigen.

Shoah is een aaneenschakeling van interviews, afgewisseld met recente opnamen van de gewraakte plaatsen, in kleur. De concentratie- en vernietigingskampen zien er ondertussen onschuldig uit, alleen het prikkeldraad herinnert nog aan de bewegingsvrijheid van de gevangenen. De vergassingsinstallaties en verbrandingsovens zijn verdwenen, meestal opgeblazen door terugtrekkende nazi’s, het landschap veranderd in een bloemenwei of een frisgroen gazonnetje, de houten barakken verdwenen, opgevreten door de tijd, vernield door weer en wind. Het contrast met de getuigenissen kan niet groter zijn en tegelijk bieden ze de kijker een kort rustpunt in de lawine van onvoorstelbare verhalen, zoals de vraag aan een treinbestuurder of hij het geschreeuw dan niet hoorde dat uit de dierenwagons kwam en of hij daar makkelijk aan kon wennen? Ja, hij hoorde het, uit de wagons vlak achter de locomotief, en de Duitsers zorgden voor voldoende vodka zodat hij en zijn maats hun werk konden doen. Het lijkt een anekdote, maar het bewijst dat de terreur zich niet alleen tot de kampen beperkte, dat alles wat onder hun toezicht viel in functie stond van het beoogde doel, op straffe van de doodstraf of een andere sanctie.

Shoah is 550 minuten van dit soort verhalen, een eindeloze vloed van miserie en misbruik. Soms wordt het te veel en moet je als toeschouwer even onderbreken, opstaan een koffie halen, en bij momenten gaan er wel eens tranen prikken achter je ogen, niet uit medelijden want daar heeft niemand nog wat aan, maar uit plaatsvervangende schaamte, want de realiteit is zoals altijd veel eenvoudiger, zoveel erger en tegelijk zoveel onvoorstelbaarder dan fictie. Lanzmann levert een van de belangwekkendste en opmerkelijkste documentairefilms af van de laatste 50 jaar, feitenmateriaal dat niet meer kan worden ontkend, vaak verteld door lieden die niet het directe slachtoffer waren, die in vele gevallen voor de beulen werkten om hun families in leven te houden, mensen die niet per se van joodse afkomst waren. Het is tegengif voor de geschriften van revisionisten, kerels van uiterst rechtse signatuur, die de Endlösung te allen prijzen blijven ontkennen terwijl de bewijzen er bij tienduizenden zijn. In Amerika is Steven Spielberg met dezelfde thematiek bezig: de dvd-opbrengsten van Schindler's List zijn in een Stichting ondergebracht. Die heeft het geld gebruikt om een archief aan te leggen van meer dan 50.000 joodse getuigenissen over de uitroeiingkampen. Spielberg is maar één van velen die willen vermijden dat de mensheid deze genocide vergeet.

Claude Lanzmann, Fransman met joodse roots, is een figuur uit de omgeving van Albert Camus, Jean-Paul Sartre en Simone de Beauvoir, linkse intellectuelen, denkers en schrijvers, verenigd rond het tijdschrift Les Temps Modernes. In 1974 besluit hij een film te maken over de stemmen en de gezichten van slachtoffers, daders en omstanders van de Holocaust. Het wordt een historisch document in twee delen dat nog niet eerder is gemaakt. Lanzmann verzamelt voor het project ruim 350 uur interview, vaak moeizaam ontfutselde woorden en zinnen, zoals in het geval van Abraham Bomba, een kapper, die de joodse vrouwen het haar afschoor voor ze de gaskamer ingingen. Ik kan niet meer, kreunt hij op een gegeven moment, het is te verschrikkelijk, maar met die uitleg is Claude Lanzmann niet tevreden, niet nu hij zo dicht bij een belangrijke getuige zit, we moeten doorgaan, zegt hij, het is moeilijk en het spijt me, maar het moet. Claude Lanzmann hanteert de scalpel van de chirurg, hij is de Franse Maurice De Wilde, de Vlaamse journalist die voor de BRTN in de jaren '80 een reeks maakte over de Collaboratie en De Nieuwe Orde en die geen centimeter toegaf aan z’n geïnterviewden, die de indruk durfde te geven dat de camera stilstond, terwijl hij wel degelijk draaide, die mensen meer liet vertellen dan ze eigenlijk van plan waren te doen. Hij gebruikte daarvoor het argument van het hogere doel, het recht van de mensheid op de waarheid, een waarheid die nooit persoonlijk maar altijd universeel is wanneer het gaat over het uitroeien of vernietigen van mensen gaat.

BEELD EN GELUID
Beeld en geluid van deze box zijn niet spectaculair, maar hebben de kwaliteit die je verwacht van een documentaire film over een dergelijk onderwerp: goed in beeld gebrachte geïnterviewden, duidelijke identificatie, verstaanbare taal en goed leesbare ondertiteling en een pellicule die meer dan voldoende is schoongemaakt en hersteld. Al deze elementen zijn aanwezig. Het geluid is wat het is, want het gaat hier over een documentaire met veel dialoog, af en toe tussenbeelden.

EXTRA'S
Deze vierdelige dvd-box bevat geen extra's.

CONCLUSIE
Shoah krijgt met deze release op dvd een tweede leven. De documentaire was uiteraard beschikbaar op video, maar sinds geruime tijd uit de belangstelling verdwenen, in die mate dat zelfs dertigers nauwelijks van het bestaan van deze unieke productie hebben gehoord. Claude Lanzmanns levenswerk is ook vandaag een standaardwerk, een historisch testament dat iedereen moet gezien hebben die interesse heeft voor hedendaagse wereldpolitiek en de geschiedenis van West-Europa sinds de val van het Ancien Régime (einde 18de eeuw) in het bijzonder. Shoah komt bij momenten heel hard aan, vertelt desondanks de waarheid en is hallucinanter, grotesker en vooral indringender dan welke fictiefilm ook. Het is een les in verdraagzaamheid en respect voor het leven.