DOCUMENTAIRE
Een vliegveld aan het Victoriameer in West-Tanzania: elke dag landen er grote en kleinere vliegtuigen uit Europa en Rusland op de oever van 's werelds op één na grootste zoetwatermeer, ooit de bakermat van de menselijke soort. De vliegtuigen zijn leeg bij het landen en zitten boordevol vis wanneer ze een paar uur later opstijgen richting noorden. De Europeanen komen er voor de nijlbaars, een vissoort die sinds halfweg de vorige eeuw – wellicht door een onvoorzichtige en experimenteergeile blanke – is uitgezet. Van de meer dan 200 verschillende soorten vis in het reusachtige meer blijft vandaag niets meer over: de nijlbaars, een roofvis die meer dan een meter lang wordt, heeft ze allemaal uitgeroeid.

De buurt van het Victoriameer is nooit een bloeiende zone geweest, maar sinds de introductie van de nijlbaars is de situatie verslechterd. De opbrengst beperkt zich tegenwoordig uitsluitend tot die ene vissoort die a rato van 550 ton per dag wordt gevangen en verwerkt in de plaatselijke visfabrieken. Op de markt is de nijlbaars onbetaalbaar en de bevolking leeft van de gerookte kadavers en het gerecyclede visafval. Op straat lopen kleine kinderen met dikke buikjes en in het gammele dorp van houten hutten sterven gemiddeld 10 à 15 vissers per week, aan het virus, zegt een weduwe, waarmee ze hiv en aids bedoelt, maar die termen gebruiken ze in Tanzania niet graag, want ze klinken alsof je de naam van de duivel zelf uitspreekt.

De vissers sterven en hun gezinnen vallen uit elkaar. Vaak overlijdt ook hun vrouw na een tijdje en belanden de kinderen op straat. Die proberen te overleven op sigaretten en gesmolten plastic (van de visverpakkingen) dat ze als snuifmiddel gebruiken. Ondertussen landt er een delegatie van de Europese Unie die de zwartjes een hart onder riem komt steken: in Brussel is men tevreden over het hygiënische en sanitaire niveau dat in de visfabrieken langs het meer wordt bereikt: de nijlbaars – goed voor 25 procent van de Tanzaniaanse export – is meer dan ooit welkom in Europa en een weldaad voor Tanzania. Op de voorpagina van de plaatselijke krant staat diezelfde ochtend een bericht over massale hongersnood in Oost- en Midden-Tanzania die honderdduizenden slachtoffers dreigt te maken.

Het vlieghavenkwartier is vergeven van de hoeren en de prostitués. Ze kennen allemaal verschillende piloten die ze graag verwennen in ruil voor luxegoederen en geld. Eliza, een goeduitziende jonge zwarte die al een paar jaar in de buurt van de Russische piloten rond hangt, vertelt over haar situatie en legt uit dat ze graag zou stoppen met prostitutie en opnieuw naar school wil, om met computers om te leren gaan, zegt ze. Die kans zal ze niet krijgen, want een paar dagen later vernemen haar vriendinnen dat ze door een Australische klant is vermoord met een mes in het hart. De zoveelste pijnlijke en treurige anekdote in dit onwaarschijnlijke nijlbaarzen-verhaal.

Mocht Hubert Sauper zich in deze Oostenrijks-Frans-Belgische productie tot deze materie hebben beperkt, dan was Darwin's Nightmare beslist een topfilm geworden. Naast de afschuwelijke armoede en het gebrek aan sanitaire voorzieningen voor de vissers en hun families toont hij het hallucinante beeld van vliegtuigen die het bij het opstijgen niet hebben gehaald wegens te veel cargo aan boord: de witte brokstukken met Russische letters erop liggen her en der in het landschap verspreid. Van die ene, die ooit van de startbaan in het meer terecht kwam, hebben de oeverbewoners foto’s gemaakt. Het vliegtuig lijkt onbeschadigd. Het ligt met zijn 55 ton gefileerde nijlbaardvis op de bodem van het meer als een dode zeester. Daarmee is de eerste helft van deze documentaire een uitermate sterk verslag van een laakbare en mensonterende sociaal-maatschappelijke wantoestand die door Rusland en vooral door de Europese Unie in stand wordt gehouden en waarvan de plaatselijke bevolking het slachtoffer is. In de tweede helft van de documentaire gaat de regisseur op een vrij oppervlakkige manier op zoek naar de redenen van deze vreemde vishandel waarbij hij nauwelijks moeite doet om een diepgaand onderzoek in te stellen en zich beperkt tot wat oppervlakkige praatjes met zeer slecht Engelssprekende Russische piloten: nee, zij weten niet wat voor cargo ze uit Rusland en de Europese Unie meenemen voor een tussenlanding in Angola, Kenia of Gana; wellicht voedselpakketten, medische apparatuur en ooit iets dat leek op een legertank. De documentaire verliest aan samenhang en richting door een vermenging van anekdotes en human interest-verhalen die zich in de rand van het visverhaal afspelen, maar er niet noodzakelijk verband mee houden. Het resultaat is een samenraapsel van thema's over armoede, uitbuiting, gebrek aan kansen en toekomstvisie, zonder dat er op een serieuze manier naar antwoorden is gezocht voor de gestelde vragen. Een documentaire van maximaal 75 à 85 minuten had de boodschap beslist krachtiger en duidelijker overgebracht.

Darwin's Nightmare mist een duidelijk scenario en een goed omlijnde visie; oorzaak en gevolg liggen niet altijd in elkaars verlengde en Sauper slaagt er niet in om de omvang van de catastrofe duidelijk van de omgevingsomstandigheden af te scheiden. Bovendien werkt de maker op het gemoed van de kijker door hem een gedeelde verantwoordelijkheid aan te praten, alsof alleen al de consumptie van Victoriabaars een schending van de mensenrechten zou zijn. Dat neemt niet weg dat Darwin's Nightmare is volgestopt met zeer shockerende, mensonwaardige en harde opnamen van wat zich rond het Victoriameer afspeelt. Wat er ook van zij, de Europese Unie is ten dele verantwoordelijk voor de praktijken van malafide westerse privé bedrijven onder het mom van eerlijke wereldhandel en de ondersteuning van de plaatselijke handel en economie. De Unie kijkt toe via zijn parlementsleden en heeft alleen oog voor het gewin van de Europeanen, niet voor de leefomstandigheden en de behoeften van de Tanzanianen.

BEELD EN GELUID
Documentaires zijn niet echt grote meesterwerken qua beeld en geluid. Darwin's Nightmare heeft ook niet de pretentie een prijs te winnen in de afdeling mooi filmerij. In de afdeling pakkende beelden komt deze documentaire dan weer wél in aanmerking voor een goed resultaat. Hubert Sauper heeft een indrukwekkende serie adembenemende beelden bij elkaar gesprokkeld. De volle kleuren geven een indruk van de hitte en de stank die in de scènes hangt. Er is het enorme contrast met de prachtige natuur waarin het drama zich ontvouwt. De vale tinten in de visrokerij symboliseren het verschrikkelijke van deze omgeving waar vliegen, wormen en maden vechten voor een plekje in de vissenkoppen die straks door de arme zwarte stakkers worden gerookt en opgegeten door gebrek aan een goedkoop alternatief. De klank is een opsteker. Het surround-effect is vaak verbluffend realistisch en sfeerscheppend. De meeste klanken stromen uit de voorste geluidsboxen met diepe tonen in het center. De achterste kanalen voorzien de film van omgevingsgeluid en ondersteunen de beweging van opstijgende vliegtuigen, passerende vrachtwagens en andere voertuigen.

EXTRA'S
Deze dvd bevat geen extra's.

CONCLUSIE
Darwin' Nightmare is een krachtig visueel pleidooi om kom af te maken met de misbruiken en de uitbuiting die zich rond het Victoriameer in West-Tanzania voordoen naar aanleiding van de industrialisering van het gebied. Hubert Sauper heeft een parel van een onderwerp in handen en in de eerste helft van de film lost hij de verwachtingen ook helemaal in. Een documentaire van 107 minuten maken is evenwel een riskante onderneming en de regisseur is er niet in geslaagd om voldoende materiaal van gelijke soort en dezelfde kracht te verzamelen om zijn film tot het eind spannend en interessant te houden. Na een uurtje slaat de verveling toe, mede omdat het niet echt duidelijk is wat hoofd- en bijzaak is in deze documentaire. Maar het blijft een indrukwekkend verslag dat het bekijken meer dan waard is.