FILM
Underground is een donkere, broeierige film die aanvangt in Belgrado, Joegoslavië, ergens in 1941, aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog. Marko (Miki Manojlovic) en Blacky (Lazar Ristovski), twee vrienden van heel verschillende pluimage en lid van de Communistische Partij, gaan samen op zwier en laten de drank rijkelijk vloeien. Ze hebben zo hun eigen manier om het leven inhoud en zin te geven en houden zich bij voorkeur bezig met allerlei duistere zaakjes waarbij een mooie en aantrekkelijke actrice betrokken is. Wanneer WOII effectief losbreekt staan ze aan de kant van de Joegoslavische partizanen en hun bondgenoten en overleven door illegale goudsmokkel en wapenhandel. Hun liederlijke leventje krijgt een fikse deuk wanneer Blacky in handen valt van de Duitse bezetters en Marko hemel en aarde moet verzetten om zijn vriend te bevrijden. Blacky verdwijnt ondergronds en komt in een leefgemeenschap van gevluchte burgers terecht. Die houden zich overeind met de fabricage van wapens die Marko en zijn vriendin bovengronds tegen woekerprijzen verhandelen.

Marko laat de vluchtelingen decennialang geloven dat er een oneindige oorlog aan de gang is. Daarvoor gebruikt hij hulpmiddelen als een geluidsinstallatie en toneelaccessoires allerhande. Onder de grond weet men niet beter of het is allemaal waar. Men wordt er oud zonder zich vragen te stellen. Het verroeste oorlogsmateriaal wordt er zo goed als mogelijk onderhouden voor als het weer dienst kan doen, terwijl de liften met afgewerkte wapens in de hoogte verdwijnen in ruil voor levensnoodzakelijke producten. Boven de grond hakken Amerikanen en Russen de Duitse agressor in de pan en komt Tito aan de macht die zijn speciale vorm van communisme aan de Joegoslaven oplegt: alles is peis en vree in de Balkan, met de bevolking als ratten in de val voor het "gemeenschappelijk goed" en leiders die als protserige fatten over het wereldtoneel paraderen. Marko zorgt ervoor dat Blacky en zijn lotgenoten geen contact hebben met de buitenwereld en dat eventuele onvoorziene confrontaties de indruk wekken dat het leven onder de grond voorlopig nog altijd het veiligst is. Maar de etnische tegenstellingen in het post-Tito-tijdperk blijven uiteindelijk ook voor de ondergrondsen niet verborgen en wanneer de bommen hun verblijf treffen, moeten de ondergedokenen na 20 jaar toch naar buiten. Blacky gaat (terug) in het verzet tegen de fascisten en wordt militieleider, Marko wordt rijk met de levering van de slinkende berg wapentuig uit de ondergrondse productie. Maar de tragedie van Joegoslavië heeft voor beide mannen persoonlijke schade tot gevolg: tijdens één van z'n missies geeft Blacky het bevel om de krijgsgevangenen (fascisten, Bosnische moslims en blauwhelmen) ter plekke af te maken. Hij weet niet dat Marko en zijn vriendin bij de gegijzelden zijn. Even later rijdt Marko in zijn gehandicaptenwagentje een eindeloos aantal rondjes om een beschadigd crucifix met een ondersteboven gezakte christusfiguur temidden van inslaande bommen en een compleet vernield landschap. Vanuit de modder stijgen de blanke stemmen van Les Voix Bulgares op als kille fantomen die zich vastketenen aan de lugubere scène.

In de epiloog zitten alle personages van dit bizarre verhaal samen aan de feestdis voor een huwelijk op een gazonnetje aan het water. De oorlog is voorbij en de oude vetes begraven: vrienden die mekaar gisteren nog naar het leven stonden, vallen nu in elkaars armen, mannen verzoenen zich met echtgenoten die ze jarenlang bedrogen, belogen en misbruikt hebben. Er zijn nieuwe huizen gebouwd met rode daken en de zon geeft warmte zoals vanouds. Het leven kan mooi zijn. Ondertussen scheurt het stukje grond met de feesttafel en de genodigden erop zich langzaam en bijna onmerkbaar los en drijft weg in zee. Er is vrede in Joegoslavië, maar de verschillende etnische groepen beleven die vrede uitsluitend in de schoot van hun eigen gemeenschap, want het land is gebroken, zoals men dat in het Servo-Kroatisch zegt.

In Underground raast regisseur Emir Kusturica (spreek uit: koestoeritsa) met een teletijdmachine door vier decennia Joegoslavische geschiedenis. Zijn vertelling is een apocalyptische allegorie op het reilen en zeilen van het Balkanland dat door de eigen partizanen in WOII wordt bevrijd, waardoor men een Sovjetbezetting kan vermijden. De ondergrondse werkplaats is volgens de regisseur een metafoor voor het communistisch systeem, de 'modelstaat Joegoslavië' (toentertijd ook De Derde Weg genoemd - tussen kapitalisme en communisme op z'n Russisch), zeer populair bij westerse linkse intellectuelen wegens de etnische vrede en de goede economische resultaten, die jammer genoeg helemaal ten koste ging van de persoonlijke vrijheid en het initiatiefrecht van de Joegoslavische burgers. Kusturica geeft de toeschouwer weinig directe informatie over wat er aan de hand is bij aanvang van dit drama: absurde scènes, doorspekt met surrealisme, onzinnigheid, sarcasme en zelfspot, volgen elkaar in sneltempo op zonder dat duidelijk is waar het ene idee begint en het andere eindigt. Voortdurend gooit de regisseur de sfeer overhoop en zet hij de kijker op het verkeerde been met thema's als vriendschap en vertrouwen, bedrog en manipulatie. Underground groeit op die manier uit tot een visuele maalstroom die emotioneert, verbaast en tegelijk gevoelens van verwarring, ontreddering, verontwaardiging, verveling en hulpeloosheid oproept, waarmee Kusturica zijn beoogde resultaat voor 100 procent bereikt. De kijker krijgt een donker en grauw sprookje te zien met aparte decors, gewikkeld in spinrag en benauwde luchten, met een bezetting van aantrekkelijke, maar evenzeer afstotelijk, gekke en abnormale figuren, lelijkaards en Soni, de aap van dienst, die als een onmondig, naïef en objectief kind getuige is van wat hij niet kan begrijpen en van wat de mensen straks zo gauw mogelijk proberen te vergeten. Kusturica zet de wereld op z'n kop: de realiteit leeft in ondergrondse gewelven en grotten terwijl zich aan de oppervlakte een fictie afspeelt die via dictatuur en machtsvertoon overeind wordt gehouden. Wanneer de ondergrondsen uiteindelijk uit hun holen komen en bovengronds hun toevlucht zoeken tussen het puin van het zoveelste conflict, schuiven werkelijkheid en fictie in elkaar: wat is droom en wat is realiteit, geen mens die het nog weet.

Emir Kusturica, zelf geboren in Sarajevo, heeft zijn jeugd hoofdzakelijk in Bosnië gesleten en woont sinds jaar en dag in de Franse hoofdstad. Hij toont ons een verscheurd land en een ontredderde samenleving die vecht voor haar identiteit, haar behoud, en die schijnbaar geen problemen heeft om op onmeedogenloze wijze de broeders van weleer te kwetsen, te vermoorden of uit te roeien. Door tegenstanders werd de regisseur er bij de première in Cannes van beschuldigd een aanhanger van Slobodan Milosevic te zijn. Er werd zelfs gefluisterd dat de film door de Servische dictator was gefinancierd. Voor Kusturica die Underground als een gitzwarte aanklacht tegen geweld en machtsmisbruik heeft geconcipieerd, komt het verwijt hard aan want zijn intenties waren goed. De kritiek gaat trouwens meer over hemzelf dan over zijn film: als Serviër heeft Kusturica het duidelijk moeilijk met de politieke verbrokkeling van zijn geboorteland en de manier waarop het Westen Servië als de agressor afschildert. Bovendien heeft hij nooit kleur bekent inzake de verantwoordelijkheid van de Servische leider Milosevic, waardoor in het Westen de indruk bestaat dat Kusturica voor alles toch een Servisch nationalist is.

BEELD EN GELUID
Underground is onwerelds, met volle kleuren aan het donkere eind van het palet, van groen en bruin tot zwart, met geel invallend licht dat als een gouden glans over decors en attributen ligt, tinten van roest en stof, modder en armoede ter vervollediging. De buitenopnamen baden in een grauwe, nauwelijks lichtgevende ochtendzon, gehuld in nevels, mist en rook, een druilerig slachtveld dat opschrikt in geel en rood van ontploffingen en branden, een desolaat en bij vlagen kleurloze omgeving van bomkraters en gestutte ruïnes met daartussen wanhopige menselijke wrakken op zoek naar een schuilplaats en een onzekere toekomst. Deze film kan men bekijken in de originele Servo-Kroatische versie (2.0 en 5.1) of Franse dub (2.0), waarbij de 5.1 Dolby Digital-versie uiteraard voor de beste effecten zorgt wanneer de salvo's je om de oren vliegen. De geluidsband is typisch Oost-Europees met veel zigeunerorkestgeluiden, enerverend met jankende violen en ijle, bevroren, atonale vrouwenstemmen die vervreemding en fysieke huivering in de hand werken.

EXTRA'S
De extra's dan: Kusturica 7 Years Later is een boeiend gesprek met de regisseur in maart 2002 waarin hij vertelt over de elementen die aan de basis liggen van Underground, de persoonlijke crisis die hij tijdens de draaiperiode doormaakte en de politieke situatie die op hem woog. Het interview is in Brussel gemaakt en duurt ruim 25 minuten. Interview with Actors bevat drie gesprekken met de voornaamste acteurs van de productie, Behind the Scenes is een zeer korte impressie van de sfeer op de set (minder dan 2 minuten). Er is een Fotogalerij, de Originele Bioscooptrailer, er zijn twee Andere Trailers waaronder die van Arizona Dream, vier Filmografieën (regisseur en drie acteurs) en er zijn Historical Notes, een 8-tal schermen die de geschiedenis van het voormalige Joegoslavië vertellen vanaf het Ottomaanse Rijk tot en met de uitlevering van Slobodan Milosevic aan het tribunaal in Den Haag in 2001.

CONCLUSIE
Underground, een illusieloos panorama over de waanzin van de oorlog door de Joegoslavische regisseur Emir Kusturica, is een moeilijke, gesloten en claustrofobische vertelling die zich afspeelt in kleine muffe kamertjes, spookachtige en van salpeterzuur doordrongen grotten en alkoven in een verwoeste en vijandige natuur; een oorlogsdrama dat met moeite zijn inhoud prijsgeeft en grote vraagtekens achterlaat bij de toeschouwer wanneer de 170ste minuut op de teller van de dvd-speler verschijnt. Underground eist een tweede visie, en meer nog een commentaartrack van de regisseur (die op deze dvd niet is voorzien) om de meervoudige gelaagdheid, de surrealistische, allegorische en dromerige beeldenvloed en de absurdistische wendingen te duiden, evenals de bij wijlen (te) lang uitgesponnen weinigzeggende droomscènes. Visueel krijgt de kijker een macaber sprookje te zien, een intellectualistische uithoudingsoefening, de Gouden Palm op het Filmfestival van Cannes 1995 die geïnteresseerden vast niet onberoerd laat.