DOCUMENTAIRE
In de Russische stad Volgograd, op de westelijke oever van de rivier de Wolga, verzamelen de inwoners nog voordurend menselijke schedels en beenderen in plastic zakken. Dat hoeft niet te verbazen, want Volgograd heette in de jaren '40 van de vorige eeuw Stalingrad. In de winter van 1942-43 was het de plaats waar Duitse en Russische legers met elkaar slaags raakten en 700.000 soldaten dood achterbleven. De Slag om Stalingrad is de wreedste, onmenselijkste en meest catastrofale veldslag uit de Tweede Wereldoorlog.

Vandaag wonen er in Volgograd opnieuw meer dan een miljoen Russen. De stad strekt zich uit langs Europa's langste rivier over een afstand van 100 kilometer. In de Stalintijd gold de stad, genoemd naar de wreedaardige Russische dictator, als dé socialistische modelstad, waarmee Stalin wilde bewijzen dat het socialisme wel degelijk een alternatief kon bieden. Stalingrad was Ruslands belangrijkste industriecomplex in het oosten, op de grens met Azië. Meer dan 500.000 gespecialiseerde arbeiders en ingenieurs maakten er de dienst uit en zorgden voor de aanvoer van hoogwaardige industrieproducten en modern oorlogsmaterieel voor de oorlogvoering tegen nazi-Duitsland. In de lente van 1943 bleef er een spookstad over, de industrie was compleet weggeveegd en de meerderheid van de inwoners gevlucht of omgekomen door oorlogsgeweld en ontbering.



In de zomer van 1942 besluit Hitler om Rusland aan te vallen en definitief met het Bolsjewisme en het Judaïsme af te rekenen. Zijn doel: de olievelden van Baku in de Kaukasus (Zuid-Rusland), van levensbelang voor de bevoorrading van zijn tanks en vliegtuigen. Maar Hitler wil meer: Stalingrad is hem een doorn in het oog. De stad draagt niet alleen de naam van zijn aartsvijand, het is ook het belangrijkste industriële productiecentrum in het immense land. Bovendien wil hij de aanvoer van goederen via de strategisch belangrijke rivier in handen krijgen en stilleggen. Over een breed front trekken de Duitse troepen Rusland binnen, de ene helft richting Stalingrad in het oosten, de andere helft richting Baku in het zuiden. Het is augustus en de opmars verloopt feilloos. Men spreekt al van een nieuwe Blitzkrieg. Toch onderschat men de operatie in Berlijn: de troepen die instaan voor de bevoorrading van de oprukkende divisies, kunnen het tempo niet bijhouden en er ontstaat schaarste. Op enkele tientallen kilometers van Baku zijn de benzinetanks onvoldoende gevuld om tot de aanval over te gaan. Tegen de tijd dat de tanks in de richting van het olierijke gebied kunnen doorstoten, is het verrassingselement weg: de Russen hebben hun eigen olievelden in brand gestoken. Het Duitse plan ligt aan scherven. Aan het oostelijke front gebeurt iets gelijkaardigs: het Zesde Duitse leger komt tot stilstand op zo'n 60 kilometer van Stalingrad. Terwijl de Duitsers er alles aan doen om benzine en voedsel aan te voeren vanuit Berlijn, zo’n 2700 kilometer westwaarts, graven burgers en militairen zich in en maken van de stad en versterkte burcht. Het duurt tot 10 september vooraleer de Duitse strijdkrachten in beweging komen. De Duitse luchtmacht bombardeert Stalingrad dagen aan een stuk, vernietigt systematisch de fabrieken en de arbeiderswijken: 40.000 burgers komen in de eerste week om. Het oostelijks stadsdeel wordt door de grondtroepen vrij makkelijk ingenomen. De rest van de immense stad is veel moeilijker onder controle te krijgen: de Russen opereren in kleine groepen, installeren scherpschutters, zgn. snipers en voeren een ware guerillaoorlog. De Duitsers verliezen tot 2500 soldaten per dag. De weerstand is groot en de Duitse militairen hebben geen enkele ervaring met man-tegen-man-gevechten: elk huizenblok moet met veel verliezen worden veroverd. Begin oktober begint de winter: de temperatuur daalt van de ene op de andere dag met 18 graden. Het gaat sneeuwen. De Duitsers graven zich in. De voedselbevoorrading stokt, de tanks rijden vast in de modder, een aanvraag voor winterkleren wordt door Berlijn afgewezen. 's Nachts daalt de temperatuur tot min 20 graden. De oorlog valt stil, de schermutselingen gaan door en kosten elke dag aan meer dan 1000 Duitse militairen het leven.

In Berlijn wordt een terugtrekking van het 300.000 man sterke Zesde leger bepleit, maar Adolf Hitler is koppig: de stad wordt tot elke prijs verdedigd. In Moskou denkt men er precies zo over en Stalin stuurt en leger van driehonderdduizend soldaten richting Stalingrad om het tij te keren. Aan de Wolga daalt het kwik tot min 40 graden en raast er voortdurend een ijskoude wind over de steppe. De Duitse bevoorrading hapert steeds meer. De Russen bestoken de vliegvelden en halen de Duitse bevoorradingsvliegtuigen uit de lucht. In de loopgraven heerst honger. Tyfus steekt de kop op daarna dysenterie. In de maand november sluiten de Russische troepen hun stalen ring rond de Wolgastad: niemand kan nog ontsnappen. In Berlijn garanderen bevoorradingsofficiers nieuwe inspanningen om de manschappen van de hongersdood te redden, maar ze onderschatten de opdracht. 300.000 man voorzien van munitie, brandstof en voedsel is te hoog gegrepen. In december zijn er berichten over kannibalisme en massale sterfte. In de kelders van Stalingrad liggen 40.000 gewonde soldaten zonder medische verzorging. Voor hen is er geen hoop meer. Tegen kerstmis 1942 is het moraal van de troepen tot een minimum gezakt: sommigen plegen zelfmoord, anderen worden gewoon gek. Opnieuw gaat er een verzoek en daarna een delegatie naar Berlijn om Hitler te overreden, maar zonder resultaat. Het Zesde Leger blijft in Stalingrad. Over de resterende 240.000 jonge Duitsers wordt het doodsvonnis uitgesproken. Op 8 januari 1943 stellen de Russen aan de Duitse veldmaarschalk in Stalingrad een eervolle overgave voor. Berlijn wijst het voorstel af. Op 10 januari komt het Rode Leger in beweging: tanks rijden zonder weerstand tot voorbij de Duitse linies en terug en verpletteren zonder pardon de soldaten in hun loopgraven en de vluchtende militairen op het besneeuwde terrein. In Berlijn spreekt Goering via de radio de Duitse bevolking toe en noemt elke nederlaag een overwinning voor de Führer en voor Duitsland.



Deze driedelige documentaire Stalingrad is het heftigste, meest confronterende en meest volledige portret dat ooit van de Slag om Stalingrad is gemaakt. Aan de hand van originele en vaak nooit eerder getoonde footage uit Duitse en Russische archieven, vertellen de makers de gebeurtenissen vanaf de inval in Rusland in de zomer van 1942, tot en met de terugkeer van de laatste overlevenden in 1955. De Duitse president Adenhauer gaat in dat jaar persoonlijk naar Moskou om de vrijlating van Duitse krijgsgevangen te bepleiten. Met succes. Uit Stalingrad keren 6000 voormalige militairen terug. De rest van hun 290.000 collega's zijn omgekomen tijdens de strijd, van ontbering en ziekten, in de gevangeniskampen na afloop of in de werkkampen in de Kaukasus en Siberië waar ze hun straf uitzaten. In de documentaire Stalingrad komt een aantal van hen – toen jongens van net 20, nu getekende grijsaards - aan het woord. Hun verhalen zijn schrijnend en zoals dat vaak het geval is, dragen de meesten de ervaringen als een kruis mee voor de rest van hun dagen. Ze hebben kameraden bij bosjes zien sterven. Ze zijn volledig aan hun lot overgelaten door een dictator die koppig voorrang gaf aan zijn principes en die niets om een mensenleven gaf, niet om een joods of een Russisch, maar evenmin om een Duits.

Stalingrad, gemaakt in opdracht van ZDF, het Duitse tweede net, is een aanklacht tegen de onmenselijkheid van een regime en een waarschuwing voor wie het gedachtegoed van toen nog altijd verdedigt. Deze documentaire toont zwart of wit dat Hitler bereid was om alles en iedereen op te ruimen voor zijn waanzinnige plannen: niet de mensen waren belangrijk in zijn Derde Rijk, maar het ideaal van een 1000-jarig rijk tout court, desnoods zonder Duitsers, zoals alleen een waanzinnige en een gek dat kan bedenken. Stalingrad is een compromisloze en staalharde afrekening, gestaafd met bewijsmateriaal en getuigenissen van mensen, mannen en vrouwen, die erbij waren : De jeugd van tegenwoordig heeft daar geen flauw idee van, zegt een oudere vrouw wier man nooit is teruggekeerd uit Stalingrad, we wisten dat het zinloos was, maar wij hadden geen keuze, zíj hadden geen keuze. Je werd opgevorderd en je ging.

BEELD EN GELUID
Stalingrad is samengesteld met heel veel origineel (stil) beeldmateriaal. De kwaliteit is niet altijd goed, maar dit is historisch materiaal en dus doet het er niet toe. De uniciteit van het bewijsmateriaal maakt het verschil. De tussenbeelden, Volgorad in de sneeuw vandaag, beelden van de door de Duitsers na de oorlog compleet heropgebouwde stad en de interviews met de getuigen, zijn van uitstekende kwaliteit, zonder meer. Verdeeld over twee discs heeft het materiaal ook helemaal geen last van digitale compressie. Het geluid bestaat hoofdzakelijk uit aangepaste muziek en de stem van de getuigen. Door het toevoegen van een surroundeffect, komt het oude zwart/wit-materiaal beter tot leven tussen de recente kleurenopnamen. Jammer alleen van de Engelse commentaarstem: die vertaalt nl. ook de Duitse en Russische interviews. Met daaronder nog Nederlandse titels, wordt het bij momenten een beetje druk op het kleine scherm. Bovendien schept het overspreken een zekere afstand tussen de toeschouwer en de getuigen. Het ware beter geweest de Duitse versie te gebruiken of nog beter: een versie met internationaal geluid, d.w.z. zonder Duits of Engels commentaar. Er zijn in Vlaanderen en Nederland voldoende goeie stemmen om die job te klaren.



EXTRA'S
De dvd bevat geen extra's.

CONCLUSIE
Stalingrad is een driedelige documentairereeks, gemaakt door Duitsers voor ZDF en een aantal andere Europese investeerders. De ontwikkelingen in de Slag om Stalingrad worden van zeer nabij gevolgd, soms dag na dag, aan de hand van het oorlogslogboek van de Duitse bevelhebbers ter plaatse. Het beeldmateriaal is oorspronkelijk en niets verhullend, vandaar de code vanaf 16 jaar. De getuigenissen met Russische en Duitse getuigen, soldaten, dokters, bevelhebbers en gewone huismoeders, zijn indrukwekkend en laten het verdriet over het verlies, de onmenselijke Russische kou en het menselijk leed van honderdduizenden soldaten voor een korte tijd herleven. Stalingrad kijk je niet uit zonder emotioneel te worden, maar daar hoeft niemand zich in dit geval voor te schamen. Het is een documentairereeks die ieder welmenend mens moét zien.