FILM
Ruim twintig jaar nadat hij Nederland vaarwel zei voor een hoogst succesvol avontuur in Hollywood keert Paul Verhoeven terug naar de heimat met een film die in gelijke mate populair topentertainment en ambitieus drama is. Zwartboek spookte al rond in de hoofden van de cineast en scenarist Gerard Soeteman ten tijde van Soldaat Van Oranje, maar om zowel creatieve als budgettaire redenen had het droomproject bijna drie decennia nodig om tot ontplooiing te komen. Het resultaat mag er zijn, want zowel visueel als emotioneel behoort de film tot het beste van wat de Europese cinema ons het voorbije jaar voorschotelde. Zwartboek zal vooral in de geschiedenisboekjes belanden als de duurste Nederlandse prent aller tijden – ruim 16 miljoen euro kostte hij – maar als audiovisuele ervaring verdient hij zo veel meer erkenning. De film is immers Verhoevens beste sinds Basic Instinct en maakt een goede kans met meerdere kijkbeurten en na vele jaren bovenop het ereschavot van zijn filmografie te prijken.



Samengepuzzeld uit verhaalelementen die te duister waren om in het extreem patriottische Soldaat Van Oranje gebruikt te worden, vertelt Zwartboek over de joodse Rachel Stein in het laatste jaar van de Duitse bezetting van Nederland. Als haar onderduikadres gebombardeerd wordt en haar familie uitgemoord, sluit ze zich aan bij het verzet. Omdat ze in een trein toevallig contact maakte met de hoge Duitse officier Müntze, willen de verzetslieden haar inzetten als spion. Het is een gevaarlijke opdracht, die haar het leven kan kosten, maar Rachel aarzelt geen seconde. Ze verandert haar naam naar Ellis de Vries, wint Müntzes vertrouwen en kan zo vitale informatie aan de Nederlandse partizanen doorspelen. Tijdens haar undercoveropdracht ervaart Ellis echter dat de oorlog niet zo zwart-wit is als hij lijkt: Müntze blijkt niet de doorslechte Nazi te zijn die ze verwachtte en in het verzet duiken verraders en collaborateurs op. Naarmate de bevrijding nadert, voert het verzet zijn acties tegen de bezetter op en Ellis wordt gedwongen een keuze te maken tussen Müntze – op wie ze inmiddels verliefd geworden is – en haar onvoorwaardelijke loyaliteit aan het vaderland.

Met bovenstaande alinea mag dan wel de inhoud van de film kort samengevat zijn, ze doet geen recht aan de vele plotlijnen en lagen die doorheen Zwartboek lopen. De film is scenarieel een van de meest gevulde langspelers van de voorbije jaren, met talloze nevenverhalen, onvoorspelbare spanningsbogen, massa's intrigerende karakters en meerdere lagen van diepgang die je kijkplezier exponentieel verhogen. Het mag niet verwonderen dat bijna dertig jaar aan het scenario gewerkt werd, want de moeilijke taak om al die complexe elementen tot een geloofwaardig geheel te smeden was geen sinecure voor Gerard Soeteman. Hij slaagt er echter met verve in om van Zwartboek zowel een thriller, een liefdesverhaal als een oorlogsdrama te maken zonder een halfslachtige potpourri te bekomen. Structureel doet de film denken aan de uitstekende Hollywoodprenten over de Tweede Wereldoorlog die in de jaren zestig gemaakt werden. Van adrenaline vergeven prenten als Von Ryan's Express en The Great Escape, maar ook de exploratie van het complexe gezicht van het kwaad zoals Peckinpah's Cross Of Iron.



Maar Soetemans uitstekende script komt pas volledig tot zijn recht met Verhoeven achter de camera. De zeer zakelijke – zeer Hollandse – filmstijl die hij voor zijn vertrek naar Hollywood etaleerde, is nog steeds aanwezig, maar dan verfijnd met visuele verteltechnieken die hij in Amerika aanleerde. Iedereen sloot de cineast meteen in de armen bij zijn terugkeer naar de Europese cinema, nog voor hij een beeldje gedraaid had, en met Zwartboek bewijst hij inderdaad een van de meest getalenteerde filmmakers van zijn generatie te zijn. Geef Verhoeven een verhaal waar hij zich voor de volle honderd procent kan achter scharen en hij levert gegarandeerd een prent af die schittert en choqueert, maar bovenal ontroert. Net zoals alle grote regisseurs interesseert de dualiteit van het menselijk ras hem, hoe een goede mens tot slechte daden in staat is en vice versa. In Zwartboek buit hij dat gegeven fantastisch uit maar vergeet hij evenmin dat hij een grote publieksfilm maakt. Zwartboek laat zich dus op een eerste niveau vooral bekijken als een thriller – de suspense die Verhoeven creëert bij met name de zoektocht naar de identiteit van een verrader in het verzet is meesterlijk Hitchcockiaans – en voegt daarna soms subtiele, soms minder subtiele laagjes toe die de kijkervaring verrijken.

De zestien miljoen die de film gekost heeft, spat in al zijn glorie van het scherm af. Ontploffende huizen, overvliegende bommenwerpers, een parade van Canadese bevrijders in Den Haag: kosten noch moeite werden gespaard om de wereld van Zwartboek zo geloofwaardig mogelijk op het witte doek te brengen. Als cameraman kon Verhoeven voor het eerst in dertig jaar niet rekenen op ofwel Jan de Bont ofwel Jost Vacano. Met Karl Walter Lindenlaub vond hij echter een waardige vervanger, een Duitser die zowel Europese films heeft gedraaid als Hollywoodspektakels en daarmee de ideale man voor deze film. Met hem achter de lens ziet Zwartboek er niet enkel superprofessioneel uit, zijn beelden geven ook een extra geladenheid aan de emoties van de film. Componiste Anne Dudley voegt daar nog een soundtrack aan toe die af en toe bombastisch klinkt, maar vooral ingetogenheid uitstraalt, waardoor de focus op de personages komt te liggen. Ook de andere leden van de crew zetten hun beste beentje voor. De knappe montage van Job ter Burg en James Herbert sleurt je aan een razend tempo doorheen de film, en production design, kostuums en make-up dragen allemaal hun steentje bij om Nederland anno 1944-45 tot leven te wekken.



Een speciale vermelding moet echter gaan naar Job Gosschalk en Hans Kemna, de casting directors, die de prent bevolken met een ideale acteur in iedere rol. De voornaamste doelstelling daarbij was het vinden van een geschikte actrice voor de hoofdrol, iemand die de film op haar schouders kon torsen en het publiek tot loyale empathie kon bewegen. Carice van Houten vervult die rol met verve. Als Rachel/Ellis is ze dé ontdekking van de prent. Dat van Houten kon acteren wisten we al door bijvoorbeeld Minoes, maar hier gaat ze nog een stapje verder en straalt ze internationale klasse uit. Het mag dan ook niet verwonderen dat ze zich momenteel richt op een carrière buiten Nederland. Een tweede belangrijke rol is die van Müntze, vertolkt door de Duitser Sebastian Koch. Die rijgt de laatste tijd de ene goede vertolking aan de andere: hij speelde een architect Albert Spehr in een gelauwerde tv-serie en was recent nog te bewonderen in het Oscarwinnende Das Leben der Anderen. In Zwartboek is hij echter nog beter dan in die twee rollen, met een présence die hem tot de evenknie van van Houten maakt. Nevenrollen worden gereserveerd voor het kruim van het Nederlandse acteergilde: Thom Hoffman, Halina Reijn, Dolf de Vries en een Derek de Lint die beter wordt met de jaren.

Sommige critici hebben Zwartboek neergesabeld als een film die te populistisch is, te vaak shockt zonder reden en te netjes de filmregeltjes van Hollywood volgt. Ik geef hen ongelijk. Paul Verhoeven weet met zijn eerste Nederlandse film in twintig jaar immers een brug te slaan tussen commercie en kunst en levert daarmee een film af die respect afdwingt. Zwartboek is niet perfect – de proloog en epiloog vond ik geforceerd, de film duurt een kwartier te lang en door alle subplots heen verliest Verhoeven een zeldzame keer het overzicht – maar wordt zo meeslepend verteld dat je de prent haar onvolkomenheden met plezier vergeeft. En dat maakt Zwartboek niet enkel om zijn budget tot een mijlpaal uit de Nederlandse filmgeschiedenis.



BEELD EN GELUID
Zwartboek ziet er verrukkelijk uit op dvd. Een fantastische scherpte definieert ieder frame van de film, de contrasten blijven constant van een hoog niveau – of het nu over dag- of nachtscènes gaat – en de zwartlevels zijn heerlijk donker. Van filmgrain, printbeschadigingen of digitale artefacten is bovendien geen spoor. De geluidstrack is minstens even indrukwekkend. Een Dolby Digital 5.1-spoor mixt perfect de meeslepende muzikale score, de dialogen en de overdonderende geluidseffecten. Een DTS-spoor doet daar nog een schepje bovenop en weet een lovenswaardige dynamiek te verkrijgen. Zwartboek ziet er op dvd bijgevolg pico bello uit.

EXTRA'S
Op de eerste schijf van deze Special Edition vinden we naast een prima wervende Trailer (2 min.) ook twee Audiocommentaren terug. De eerste track laat regisseur Verhoeven aan het woord. Hij doet zijn reputatie van verbale wervelstorm alle eer aan op een spoor dat anekdotes en intrigerende weetjes koppelt aan een gigantische passie voor het project. Het tweede babbelspoor geeft scenarist Gerard Soeteman een forum. Hij focust vooral op de wijze waarop waargebeurde feiten in de prent opduiken en op het twintigjarig proces dat nodig was om het scenario tot rijping te brengen.



De tweede disc gaat van start met een goede making-of, getiteld Zwartboek: De Special (25 min.). Gesprekjes met cast en crew worden daarin afgewisseld met filmfragmenten en beelden van tijdens de productie. In Achter de Schermen (15 min.) vinden we drie featurettes terug die telkens een acteur of scène als focus hebben. Jammer is wel dat het zestigtal andere featurettes die op de website van de film terug te vinden zijn – en waarnaar, eerlijk is eerlijk, verwezen wordt op de dvd – niet integraal in deze rubriek worden gereproduceerd. Dat weerhoudt de editie er immers van om tot Lord Of The Rings-achtige proporties uit te groeien. De volgende extra op de dvd is een aflevering van de Nederlandse vooravondtalkshow De Wereld Draait Door (40 min.) die volledig aan de film gewijd is en waarin openhartig, luchtig en entertainend met Verhoeven en co gebabbeld wordt. Ten slotte is er een veertig minuten durende verzameling Premièrebeelden en interviews die de cast en crew volgen van de eerste vertoning in Venetië, via de Gouden Kalveren, tot en met de uitreiking van de Diamanten Film voor een miljoen bioscoopbezoekers in Nederland.

De Limited Editionuitgave van Zwartboek koppelt de Special Edition dvd bovendien aan een aantal leuke bijkomende cadeautjes. Het gaat om de CD met daarop de Soundtrack van de prent en een Scenarioboek waarin enkele scènes uit het scenario worden gereproduceerd, opgesmukt met production stills en de handgeschreven – maar helaas moeilijk te ontcijferen – opmerkingen en storyboards van Verhoeven himself.



CONCLUSIE
Met Zwartboek keert Paul Verhoeven triomfantelijk terug naar de Nederlandse filmwereld. Zijn prent is een meeslepend drama over de Tweede Wereldoorlog dat herinneringen oproept aan klassiekers van John Sturges en Sam Peckinpah. De uitmuntende cast wordt aangevoerd door ster in wording Carice van Houten en de crew bezit zowel de technische expertise van Hollywood als het gevoel voor ingetogen drama van de Europese cinema. Beeld en geluid zijn op deze Limited Edition bovendien van topklasse, terwijl ook de bonussectie – aangevuld met enkele fijne cadeautjes – overtuigt.