FILM
Ruim twintig jaar nadat hij Nederland vaarwel zei voor een hoogst succesvol avontuur in Hollywood, keert Paul Verhoeven terug naar de heimat met een film die in gelijke mate populair topentertainment en ambitieus drama is. Zwartboek spookte al rond in de hoofden van de cineast en van scenarist Gerard Soeteman ten tijde van Soldaat Van Oranje, maar om zowel creatieve als budgettaire redenen had het droomproject bijna drie decennia nodig om tot ontplooiing te komen. Het resultaat mag er zijn, want zowel visueel als emotioneel behoort de film tot het beste van wat de Europese cinema ons het voorbije jaar voorschotelde. Zwartboek zal vooral in de geschiedenisboekjes belanden als de duurste Nederlandse prent aller tijden – ruim 16 miljoen euro kostte hij – maar als audiovisuele ervaring verdient hij zoveel meer erkenning. De film is immers Verhoevens beste sinds Basic Instinct en hij maakt een goede kans met meerdere kijkbeurten en na vele jaren om bovenop het ereschavot van zijn filmografie te prijken.




Samengepuzzeld uit verhaalelementen die te duister waren om in het extreem patriottische Soldaat Van Oranje te worden gebruikt, vertelt Zwartboek over de joodse Rachel Stein in het laatste jaar van de Duitse bezetting van Nederland. Als haar onderduikadres gebombardeerd wordt en haar familie uitgemoord, sluit ze zich aan bij het verzet. Omdat ze in een trein toevallig contact maakte met de hoge Duitse officier Müntze, willen de verzetslieden haar inzetten als spion. Het is een gevaarlijke opdracht, die haar het leven kan kosten, maar Rachel aarzelt geen seconde. Ze verandert haar naam naar Ellis de Vries, wint Müntzes vertrouwen en kan zo vitale informatie aan de Nederlandse partizanen doorspelen. Tijdens haar undercoveropdracht ervaart Ellis echter dat de oorlog niet zo zwart-wit is als hij lijkt: Müntze blijkt niet de doorslechte nazi te zijn die ze verwachtte en in het verzet duiken verraders en collaborateurs op. Naarmate de bevrijding nadert, voert het verzet zijn acties tegen de bezetter op en Ellis wordt gedwongen een keuze te maken tussen Müntze – op wie ze inmiddels verliefd geworden is – en haar onvoorwaardelijke loyaliteit aan het vaderland.




Met bovenstaande alinea mag dan wel de inhoud van de film kort samengevat zijn, ze doet geen recht aan de vele plotlijnen en lagen die door Zwartboek lopen. De film is qua scenario een van de meest gevulde langspelers van de voorbije jaren, met talloze nevenverhalen, onvoorspelbare spanningsbogen, massa's intrigerende karakters en meerdere lagen van diepgang die je kijkplezier exponentieel verhogen. Het mag niet verwonderen dat bijna dertig jaar aan het scenario gewerkt is, want de moeilijke taak om al die complexe elementen tot een geloofwaardig geheel te smeden, was geen sinecure voor Gerard Soeteman. Hij slaagt er echter met verve in om van Zwartboek zowel een thriller, een liefdesverhaal als een oorlogsdrama te smeden, zonder een halfslachtige potpourri te maken. Structureel doet de film denken aan de uitstekende Hollywoodprenten over de Tweede Wereldoorlog die in de jaren zestig gemaakt zijn. Van adrenaline vergeven prenten als Von Ryan's Express en The Great Escape, maar ook de exploratie van het complexe gezicht van het kwaad zoals Peckinpahs Cross Of Iron.




Maar Soetemans uitstekende script komt pas volledig tot zijn recht met Verhoeven achter de camera. De zeer zakelijke – zeer Hollandse – filmstijl die hij voor zijn vertrek naar Hollywood etaleerde, is nog steeds aanwezig, maar dan verfijnd met visuele verteltechnieken die hij in Amerika leerde kennen. Iedereen sloot de cineast meteen in de armen bij zijn terugkeer naar de Europese cinema, nog voor hij een beeldje gedraaid had, en met Zwartboek bewijst hij inderdaad een van de meest getalenteerde filmmakers van zijn generatie te zijn. Geef Verhoeven een verhaal waar hij zich voor de volle honderd procent achter kan scharen en hij levert gegarandeerd een prent af die schittert en choqueert, maar die bovenal ontroert. Net zoals alle grote regisseurs interesseert de dualiteit van het menselijk ras hem, hoe een goede mens tot slechte daden in staat is en vice versa. In Zwartboek buit hij dat gegeven fantastisch uit, maar vergeet hij evenmin dat hij een grote publieksfilm maakt. Zwartboek laat zich dus op een eerste niveau vooral bekijken als een thriller – de suspense die Verhoeven creëert bij met name de zoektocht naar de identiteit van een verrader in het verzet is meesterlijk Hitchcockiaans – en voegt daarna soms subtiele, soms minder subtiele laagjes toe die de kijkervaring verrijken.




De zestien miljoen die de film gekost heeft, spat in al zijn glorie van het scherm af. Ontploffende huizen, overvliegende bommenwerpers, een parade van Canadese bevrijders in Den Haag: kosten noch moeite zijn gespaard om de wereld van Zwartboek zo geloofwaardig mogelijk op het witte doek te brengen. Als cameraman kon Verhoeven voor het eerst in dertig jaar niet rekenen op ofwel Jan de Bont ofwel Jost Vacano. Met Karl Walter Lindenlaub vond hij echter een waardige vervanger, een Duitser die zowel Europese films heeft gedraaid als Hollywoodspektakels en daarmee de ideale man voor deze film. Met hem achter de lens ziet Zwartboek er niet enkel superprofessioneel uit, zijn beelden geven ook een extra geladenheid aan de emoties van de film. Componiste Anne Dudley voegt daar nog een soundtrack aan toe die af en toe bombastisch klinkt, maar die vooral ingetogenheid uitstraalt, waardoor de focus op de personages komt te liggen. Ook de andere leden van de crew zetten hun beste beentje voor. De knappe montage van Job ter Burg en James Herbert sleept je tegen een razend tempo door de film, en production design, kostuums en make-up dragen allemaal hun steentje bij om Nederland anno 1944-45 tot leven te wekken.




Een speciale vermelding moet echter gaan naar Job Gosschalk en Hans Kemna, de casting directors, die de prent bevolken met een ideale acteur in iedere rol. De voornaamste doelstelling daarbij was het vinden van een geschikte actrice voor de hoofdrol, iemand die de film op haar schouders kon torsen en het publiek tot loyale empathie kon bewegen. Carice van Houten vervult die rol met verve. Als Rachel/Ellis is ze dé ontdekking van de prent. Dat van Houten kon acteren wisten we al door bijvoorbeeld Minoes, maar hier gaat ze nog een stapje verder en straalt ze internationale klasse uit. Het mag dan ook niet verwonderen dat ze zich momenteel richt op een carrière buiten Nederland. Een tweede belangrijke rol is die van Müntze, vertolkt door de Duitser Sebastian Koch. Die rijgt de laatste tijd de ene goede vertolking aan de andere: hij speelde een architect Albert Speer in een gelauwerde tv-serie en was recent nog te bewonderen in het Oscar-winnende Das Leben der Anderen. In Zwartboek is hij echter nog beter dan in die twee rollen, met een présence die hem tot de evenknie van Van Houten maakt. Nevenrollen worden gereserveerd voor het kruim van het Nederlandse acteergilde: Thom Hoffman, Halina Reijn, Dolf de Vries en een Derek de Lint die beter wordt met de jaren.




Sommige critici hebben Zwartboek neergesabeld als een film die te populistisch is, te vaak shockt zonder reden en te netjes de filmregeltjes van Hollywood volgt. Ik geef hen ongelijk. Paul Verhoeven weet met zijn eerste Nederlandse film in twintig jaar immers een brug te slaan tussen commercie en kunst en levert daarmee een film af die respect afdwingt. Zwartboek is niet perfect – de proloog en epiloog vond ik geforceerd, de film duurt een kwartier te lang en door de vele subplots verliest Verhoeven een zeldzame keer het overzicht – maar wordt zo meeslepend verteld dat je de prent haar onvolkomenheden met plezier vergeeft. En dat maakt Zwartboek niet enkel om zijn budget tot een mijlpaal uit de Nederlandse filmgeschiedenis.

BEELD EN GELUID
De dvd-uitgave van deze prent was een pareltje en dezelfde steengoede transfer is nu terug te vinden op Blu-ray. Wanneer je echter dvd en Blu-ray naast elkaar legt, is het verschil verwaarloosbaar, waardoor de beeldkwaliteit niet echt een reden hoeft te zijn om de Blu-ray te verkiezen boven de dvd. Voor de soundtrack kan je een soortgelijke conclusie trekken. De explosies schallen echter heerlijk uit alle boxen in een DTS-HD 5.1-track die uitstekend werk levert.




EXTRA'S
De disk bevat geen extra's.

CONCLUSIE
Met Zwartboek keert Paul Verhoeven triomfantelijk terug naar de Nederlandse filmwereld. Zijn prent is een meeslepend drama over de Tweede Wereldoorlog dat herinneringen oproept aan klassiekers van John Sturges en Sam Peckinpah. De uitmuntende cast wordt aangevoerd door Carice van Houten en de crew bezit zowel de technische expertise van Hollywood als het gevoel voor ingetogen drama van de Europese cinema. Beeld en geluid halen een hoog niveau, hoewel de meerwaarde van de Blu-ray-transfer beperkt blijft. De bonussectie is leeg.