FILM
In Rusland is Als De Kraanvogels Overvliegen uitgeroepen tot beste film uit het Sovjettijdperk. Hij werd in 1957 gedraaid, een periode van relatieve dooi tijdens de regeringsperiode van leider Nikita Chroesjtsjov, waardoor filmmakers de kans zagen om af te wijken van de harde partijlijn die zijn voorganger Josef Stalin aan alles en iedereen pleegde op te leggen. In Als De Kraanvogels Overvliegen dus geen grote patriottistische slogans, weinig marcherende Rode Leger-divisies, maar een ontroerend liefdesverhaal tegen de achtergrond van de Tweede Wereldoorlog vanuit het oogpunt van de jonge Veronika, die de dag vóór haar verjaardag verneemt dat haar vriend Boris zich als vrijwilliger gemeld heeft en nog diezelfde dag naar het front vertrekt. Ze wordt opgehouden door het verkeer en komt dus te laat op het afscheidsfeestje dat Boris’ ouders georganiseerd hebben en ook op de verzamelplaats van het plaatselijke schoolgebouw slaagt ze er niet om van haar geliefde afscheid te nemen. Het briefje dat hij in z’n afscheidscadeau verstopt heeft ontsnapt aan haar aandacht en dus wordt ze de dagen en weken die volgen alleen maar treuriger, want van het front komt geen nieuws.
 

 

De Russische regisseur Michail Kalatozov maakt van Als De Kraanvogels Overvliegen een anti-oorlogsfilm waarin z’n camera op de achterblijvers inzoomt en hij maakt van de (tijdelijke) politieke dooi in z’n vaderland gebruik om kritiek te leveren op de manier waarop de samenleving functioneert, want die ziet er in werkelijkheid anders uit dan Stalin en de Sovjet-propaganda beweerden: er is sprake van een bevoorrechte kaste die meer materiële voordelen geniet dan de rest van de bevolking, en wie over de juiste contacten beschikt zoals Boris’ jongere broer Mark, kan ontsnappen aan een oproepbrief voor het front. Kalatozov gaat nog een stap verder en zet zich resoluut af tegen de alomtegenwoordige propaganda waarmee Sovjet-burgers om de oren geslagen worden in een scène waarin Boris’ vader twee jonge meisjes onderbreekt die de bekende litanie over patriottisme en de grootsheid van het socialisme opdreunen, terwijl de levensomstandigheden penibel zijn en de beloofde hemel op aarde voorlopig niet meer is dan een fata morgana.

Niet Boris is het hoofdpersonage in Als De Kraanvogels Overvliegen, en van de oorlogshandelingen krijgt de kijker niet meer te zien dan een zeldzaam en kort fragment van de parade en de demonstratie van het nieuwste oorlogstuig tijdens de nationale feestdag waaraan niemand zich kan onttrekken. De regisseur richt z’n camera evenwel bijna voortdurend op Veronika, want als Boris zich als vrijwilliger meldt, stort haar wereld in. De droom over een toekomst met z’n tweetjes valt van het ene op het andere moment in het water. Net zoals Boris’ vader schrikt ze van het gemak waarmee haar geliefde z’n leven een andere richting geeft zonder rekening te houden met haar of met z’n familie en van de lichtzinnige manier waarop hij de propaganda slikt. Ze is verdrietig, ze treurt, maar uiteindelijk legt ze zich bij de realiteit neer, goed en wel beseffend dat ze zich laat leiden door de omstandigheden om erger te voorkomen. Tegelijk koestert ze haar droom op een hereniging met Boris en als men haar vertelt dat hij vermist wordt, weigert ze te geloven dat hij gesneuveld is, ook al komen er nooit brieven van het front. Als de Kraanvogels Overvliegen wordt op die manier een film die hoop uitstraalt en die in tegenstelling tot andere oorlogsfilms over de grote oorlog tegen het Hitlerregime vertelt over wat de gewone burgers tijdens die donkere en moeilijke periode doormaken, over hun angst en ontgoocheling, hun verdriet over het lot van geliefden en het falen van het maatschappelijk project. Kritiek op het systeem was verboden op straffe van deportatie naar Siberië, maar ieder weldenkend mens besefte dat van de beloftes weinig terecht was gekomen en dat de kans op verandering klein was.

Tatjana Samoylova kruipt in Als De Kraanvogels Overvliegen in de huid van de jonge Veronika, een rol die ze met eenvoudige middelen ver boven de kwaliteit van het niet meer dan gemiddelde scenario uittilt. Ze portretteert een jonge vrouw met wie de toeschouwer zich makkelijk kan identificeren, toen omdat het om een personage ging dat meemaakte wat heel veel vrouwen tijdens de oorlog meemaakten, achteraf omdat elke nieuwe generatie zich herkende in het drama van een land in oorlog en een volk dat wordt ontwricht. In 1958 won de film terecht de Palme d’Or op het Film Festival van Cannes en kreeg Tatjana Samoylova een speciale vermelding voor de indringende manier waarop ze het leed en de eenzaamheid van het hoofdpersonage in beeld bracht. Daarbij werd ze trouwens op een uitstekende manier geholpen door de unieke filmstijl van cameraman Sergei Urushevski die niet alleen voor verrassende camerastandpunten koos, maar die ook heel veel close-ups van het hoofdpersonage maakte waardoor haar gevoelens breed uitgesmeerd worden.