FILM
In tegenstelling tot nogal wat Science Fiction-filmregisseurs, situeert Michael Winterbottom zijn bijdrage niet in de verre toekomst, maar net heel dichtbij, in een maatschappij en een wereld die niet meer dan een paar decennia van onze samenleving en onze tijd verwijderd zijn. Dat maakt zijn film interessant, want dat betekent dat hij het basismateriaal voor zijn vertelling uit de actualiteit haalt. Vertrekkend van de huidige dag voert hij de toeschouwer een fractie van een heelalseconde met zich mee en toont hem waar zijn kleinkinderen of hun kleinkinderen mee te maken (kunnen) krijgen als het spoor dat de mensheid vandaag volgt een vervolg krijgt in de nabije toekomst. Zulk een foto uit de teletijdmachine is angstaanjagend, want ieder van ons beseft maar al te goed dat we fout bezig zijn met het milieu, met de grondstoffenpolitiek en met zoveel andere dingen, maar tot nog toe de gevolgen van onze daden zelden in beelden uitgedrukt onder ogen hebben moeten zien. Natuurlijk zijn er de rapporten van de Club van Rome, is er het reuze gat in de ozonlaag, zijn we op de hoogte van de groeiende overbevolking en de honger in de wereld, en toch voelen we dat voorlopig alleen in onze portemonnee omdat de brandstofprijzen stijgen en dat houden we dan nog liefst voor een perverse grap van speculanten op de grondstofbeurzen. Voor de rest gaat ons leventje zijn gewone gang.

Dat verandert allemaal met de spiegel die Michael Winterbottom ons voorhoudt. Zijn wereld ziet er heel anders uit dan de onze: hij is herschapen in een broeierige, hete plek met woestijnen en zonder groene zones, wellicht vanwege de houtkap en het gebrek aan interesse bij de voorouders om de oprukkende woestijnvorming een halt toe te roepen. Als gevolg van de uitstoot van broeikasgassen is de ozonlaag heel dun geworden of gedeeltelijk verdwenen en zijn zonnestralen voor de mens levensgevaarlijk. Bijgevolg is een deel van de wereldbevolking, nl. dié groep die het zich kan permitteren, 's nachts gaan leven, slapen doet ze overdag als de zon de huid kan bereiken en kanker veroorzaakt. Wie gezond is en opgeleid en zich aan de regels kan houden woont in beschutte en veilige steden, hij of zij heeft er een leuke job en een aardig salaris en geniet van alle modern comfort in zijn of haar kleine, maar gemoedelijke flat. Wie een afwijking heeft, wie psychisch niet stabiel is of gedragsstoornissen vertoont woont buiten, daar waar de voorouders leefden, in zweterige en afgeleefde huizen en panden, vergeven van bacteriën en microben, onder een onverbiddelijke en dodelijke zon, in armoede, overgelaten aan de nukken van de natuur en de medemens.

William Geld (Tim Robbins) arriveert in Seattle, een veilige stad, om zijn job te doen. Hij is inspecteur en werkt voor dé overheid: er is nog één regering, de wereldregering, die toezicht houdt op alle veilige plaatsen en zorgt voor orde, rust en een gemakkelijk leventje voor zijn onderdanen. Geld is op zoek naar een fraudeur in het systeem, iemand die zandkorrels tussen de radertjes strooit van de goed geoliede overheidsmachine. Iemand knoeit met de papeles, de persoonsbewijzen van de inwoners van de veilige steden, het certificaat dat hun aanwezigheid in de steden bevestigt en garandeert, maar ook hun verzekeringspolis tegen ziekte is, hun visum om naar andere veilige steden te reizen, het bewijs dat ze betrouwbaar, loyaal en genetisch in orde zijn. In de wereld van de Sfinx zijn onze hedendaagse experimenten met in vitro-bevruchtingen en klonen uitgegroeid tot een systeem. Met de genen van de burgers worden nieuwe mensen gemaakt, want die van de mensen buiten zijn gevaarlijk wegens hun onbetrouwbaarheid. Door gebruik te maken van een beperkt staal genetische stammen is er sprake van inteelt. Code 46 verplicht de burgers om een DNA-test te ondergaan en verbiedt hen om seksuele omgang te hebben met personen met een vergelijkbaar DNA-profiel (genetisch verwanten).

Bij z'n zoektocht naar de fraudeur kan William Geld gebruik maken van een extra hulpmiddel, het zgn. empathie-virus. Hij is ermee in aanraking gebracht en kan de gedachten lezen van mensen die hem vertrouwelijke informatie over zichzelf meedelen. Het is dan ook een makkie voor William om Maria (Samantha Morton) te ontmaskeren als degene die de papeles kopieert en aan mensen van buiten onrechtmatig ter beschikking stelt. Wat hij voor de rest in Maria's kopje ziet, dat weet de toeschouwer niet, maar het is genoeg voor de inspecteur om op het jonge meisje verliefd te worden en de nacht met haar door te brengen. De morning after heeft de fraudebestrijder een probleem: Maria aangeven of doen of z'n neus bloedt in de hoop dat de heisa zal overwaaien. William spaart Maria, maar wanneer zijn oversten hem 24 uur later meedelen dat er opnieuw 3 illegale papeles zijn teruggevonden, afkomstig van dezelfde printer in Seattle, moet William terug om als nog zijn fout te herstellen.

Winterbottom trakteert ons niet op een nieuwe Star Wars, en ook niet op een nieuwe Galactica of een remake van Soylent Green, want de Brit heeft weinig van doen met avonturenfilms en sf-geweld in de toekomst. Voor hem is een onderwerp interessant als de mens centraal staat. Het klinkt als een cliché, maar Winterbottom is altijd met de mens begaan of het nu in een drama is over arme Derde Wereld-sukkelaars zoals in In This World of hier in een toekomstige configuratie. Hem is het er niet om te doen een spectaculaire film vol verbazingwekkende effecten op het witte doek te brengen, maar veel meer om de fragiliteit, de kwetsbaarheid van individuen te tonen en te ontleden in een maatschappij die gereduceerd is tot een puur technische en gevoelloze machine. Scenarist Frank C. Boyce vertrekt daarbij van evoluties die nu volop aan de gang zijn en trekt die een eindje door, tot voorbij het punt waar wij de gevolgen kunnen inschatten, en hij kijkt dan zo onbevangen mogelijk naar de weerslag van die evoluties op de mens: wat gebeurt er wanneer onze identiteitskaart samensmelt met de SIS-kaart en Buitenlandse Zaken inzage krijgt in ons medisch profiel en tot het besluit komt dat een reis naar Afrika levensbedreigend kan zijn? En wat gebeurt er als onze verzekeringsmakelaar - die onze hospitaliseringspolis beheert - toegang krijgt tot die informatie, of de bankdirecteur bij wie we een schuldsaldoverzekering hebben afgesloten? Wellicht krijgen we met tenminste één van die heren problemen. Big Brother als een sluipend gif, daar gaat het Winterbottom om; over het binnensluipen van steeds meer controle op ons privéleven, waar we uit gemakzucht aan meewerken en waarvan we de consequenties nauwelijks overzien. Het is een proces dat langzaam en zonder veel opschudding verloopt en zo toont de regisseur het ons ook, zonder veel poeha, zonder veel spektakel. Wie een blockbuster verwacht, is er dus aan voor de moeite. Wie fijngevoelig genoeg is om de problematiek in zijn eigen context te bekijken, krijgt een kleine grote film te zien met een realistische benadering van het proces dat bezig is zich te voltrekken.

Winterbottom houdt het verhaal en de personages low profile: William Geld is een rustige inspecteur/fraudebestrijder die al meteen fout gaat voor een brok vrouwelijk schoon en Maria gaat gewoon door met haar illegale activiteiten, ook al beseft ze dat Geld daardoor in problemen kan komen. Hun reacties zijn menselijk, gedreven als ze zijn door ambitie of een gebrek eraan, door politieke motieven of persoonlijke verzuchtingen. Geld noch Maria zijn helden, het zijn gezonde mensen die zich laten leiden door hun instinct eerder dan door hun verstand, het zijn geen helden, geen supermensen, maar gewone stervelingen die gevangen zitten in een systeem dat hun privéleven niet alleen binnendringt, maar het ook fundamenteel en grondig bijstuurt en bijgevolg hun vrije keuze beperkt. Dat ze zich tegen die gang van zaken verzetten, vinden wij de normaalste zaak van de wereld. Zal dat ook over pakweg 40 à 50 jaar nog zo zijn?

Boyce en Winterbottom leggen niet alles uit. Sommige omstandigheden van de toekomstige maatschappij zijn wat ze zijn, zonder dat de toeschouwer een verklaring krijgt, een uitleg, een waarom-het-zover-is-kunnen-komen. Dat schept een gevoel van onbehagen, van onzekerheid. Bij de bioscooprelease was de meest gehoorde kritiek dan ook de veelheid van losse eindjes zonder uitwerking. Maar het ingenieuze van het scenario van Code 46 situeert zich net op het niveau van de intuïtie: regisseur en scenarist weten ook niet hoe de toekomst er precies uitziet, dus suggereren ze een aantal mogelijkheden, zonder de ene meer te benadrukken dan de andere en zodoende ruimte te laten voor het toeval, want zonder toevalligheid bestaat de toekomst niet.

BEELD EN GELUID
Winterbottom stopt zijn film in donkere en zweterige tinten met staalblauw en zwart in de nachtelijke scènes en grauwgeel tot lichtbruin met een nevel van hitte overdag onder een alles verschroeiende zon, in fragmenten opgenomen in Shangai en Dubai, twee plaatsen met eenzelfde natte dweil-sfeer, met dezelfde hoogbouw, maar de ene als symbool voor het dictatoriaal de futurisme van de 21ste eeuw en de andere als fantoombeeld voor de uitgedroogde en verzande, de in het niets verdwenen beschaving van de 20ste eeuw. De film is perfect overgezet naar dvd zonder storende fouten of beschadigingen. Het geluid is uitstekend en de muziek varieert van Bob Marley tot The Clash live in Should I Stay Or Should I Go en tussendoor Coldplay en brede trance-achtige geluidstapijten van mijnheer Twin Peaks, Angelo Badalamenti, hypnotiserend, bezwerend en theatraal. Het taalgebruik is grappig: een soort bruikbaar Esperanto met als basis Engels en als toevoeging woorden uit het Spaans en het Frans, als symbool voor de geglobaliseerde maatschappij.

EXTRA'S
Bij de extra's valt de bijna 20 minuten durende The Making Of Code 46 op waarin regisseur, scenarist en acteurs over de ideeën in de film praten en Winterbottom uitlegt welke richting hij de film niét wilde laten uitgaan. De Weggelaten Scènes, een drietal, zijn niet echt van essentieel belang, Shangai Slides zijn kiekjes van de moderne Aziatische stad, buildings en andere gebouwen die als decor zijn gebruikt voor de stad van de toekomst. Uiteraard bevat de dvd ook de Originele Bioscooptrailer en een reeks Andere Trailers uit de catalogus van Filmfreaks.

CONCLUSIE
Code 46 is geen reguliere sf-film met robots en een spanning om te snijden, opgewekt door gevaarlijke tuigen met laserpistolen en buitenaardse wezens met dodelijke attributen tegen een exotische achtergrond à la Star Wars. Regisseur Michael Winterbottom gebruikt het genre om een verhaal te vertellen over de menselijke samenleving binnen 2 à 3 generaties. Hij gebruikt daarvoor heel weinig sf-gerelateerde middelen waardoor Code 46 echte sf-fans zal ontgoochelen. Hij mikt veel meer op de liefhebbers van bioscoopfilms met een zekere dramatische diepgang, een vleugje romantiek, een streepje spanning en stof tot nadenken bij een koffie of een biertje achteraf. Code 46 put zijn beangstigende en fascinerende kracht uit de situaties en de intermenselijke relaties.