FILM
Er zijn van die documentaires, die zo doordrongen zijn van de wil een bepaalde ideologie aan de kijker op te dringen, en antagonistische ideologieën te demoniseren, dat de artistieke of fijngevoelige kwaliteiten moeten wijken voor propaganda en ondubbelzinnigheid. Bij het bekijken van dergelijke producten, wordt de toeschouwer bij de kraag gevat en worden hem, tegen wil en dank, denkbeelden in de strot geramd, die de gepropageerde ideologie in een positief daglicht horen te stellen. Daardoor wordt de eigen emotionele en / of intellectuele inbreng tot een absoluut minimum teruggedrongen, en kan er van beklijving geen sprake meer zijn. Spijtig genoeg valt Surplus, Erik Gandini's goedbedoelde, maar onooglijke documentaire over de macht van de reclame, onder deze categorie.

In een reeks, vaak niet rechtstreeks gerelateerde, scènes volgen we onder andere John Zernan, een linkse antiglobaliseringsgoeroe die een boek heeft geschreven over de macht van de reclame, en de negatieve invloed die deze uitoefent op de mensheid. Zernan vertelt dat de ontvanger van reclameboodschappen gelooft dat het kopen van dingen zaligmakend is, en reduceert zichzelf daardoor tot een machteloze "consumptieslaaf". Zernan pleit voor een eenvoudiger leven, waarin de internmenselijke relaties belangrijker zijn dan de materiele bezittingen en marktconcurrentie. In een ander scène wordt een onsympathieke handelaar in dure, hyperrealistische sexpoppen geïnterviewd, als tegengewicht voor een uitspraak van Bill Gates, die stelt dat technologie de mensen dichter bij elkaar brengt. Niet dus, volgens Gandini. Verder komen er nog een sombere, rijke miljonair aan het woord die hunkert naar een eenvoudiger leven, en een opgewekte Cubaanse die zich, bij een reisje naar het Europese vasteland, heeft vergaapt aan de Westerse overvloed.

U raadt het al: de keuzes die Gandini maakt blinken niet uit door subtiliteit. We krijgen veel vrolijke, opgewekte armelui te zien, en veel depressieve rijkelui. Geen vrolijke 'rijkerd' te bespeuren in Surplus. Volgens Gandini lijkt rijkdom hand in hand te gaan met onvrede. Dit hoeft niet noodzakelijkerwijs onjuist te zijn, sterker nog, ondergetekende gelooft, net als de maker van deze documentaire, dat bezittingen niet garant staan voor geluk, maar dat neemt niet weg dat men in een documentaire objectiverend te werk moet gaan. Zoniet, dan zal de toeschouwer al snel doorhebben welk spelletje de maker speelt en zijn interesse verliezen.

Gandini tracht zijn extreem linkse visie te "verkopen" door ze op dezelfde manier aan de man te brengen als de grote bedrijven hun producten: hij verpakt ze in een blits, flitsend jasje. De beeldtaal van de reclame en de videoclip wordt niet geschuwd om uitspraken van Bush Jr. en inconsequenties van het kapitalistisch systeem aan de kaak te stellen. Gandini smokkelt zijn linkse ideologie het brein van de kijker binnen, door ze te verpakken in een rechts jasje. Hij bestrijdt vuur met vuur. Een nobele strijd die, zoals reeds eerder vermeld, met goede bedoelingen in gang is gezet. Alleen zorgt de onsubtiele beeldtaal ervoor dat je je als kritische toeschouwer zodanig bewust bent van de manipulatie, dat het je koude kleren niet raakt. "Men kan geen film maken tegen geweld wanneer je gebruik maakt van een gewelddadige mise-en-scène" heeft de roemruchte Oostenrijkse cineast Michael Haneke ooit eens gezegd. Vuur kan niet met vuur bestreden worden. De juistheid van deze uitspraak wordt op pijnlijke manier duidelijk in deze documentaire. Ieder frame komt geforceerd over, en wat erger is, wordt door de zeer commerciële beeldtaal van inhoud en gewicht ontdaan. Wat overblijft zijn doodgeboren stellingnamen, ijle beelden, holle woorden, en een documentaire die nog minder beklijft dan een instructievideo van een stofzuiger. Gandini slaagt er bovendien in de kijker danig te irriteren met veelvuldig gebruikte VJ-effecten zoals versnellingen en vertragingen, gemixte geluidsfragmenten, waarbij een audiofragment tot vervelens toe wordt herhaalt en geïncorporeerd met de bestaande muziektracks, een overdadig gebruik van montage, en digitale bewerkingen. Wanneer hij, tijdens enkele interviews, de camera, montage en muziek tot rust laat komen, voelt dit aan als een verademing. Op deze veel te spaarzame momenten kunnen we als kijker eindelijk eens luisteren naar wat de geïnterviewden te zeggen hebben, en hoeven we niet eerst over die afgrijselijke beeldenstorm heen te klauteren.

In het kort zou je dus kunnen stellen dat Surplus een verdedigbare ideologie propageert, maar deze door de onkundige beeldtaal uitholt. Wie hongert naar een documentaire over mercantiele macht zou ik eerder het veel sterkere, en tevens door filmfreak uitgebrachte, "The Corporation" aanraden. Daarin kan men tenminste luisteren naar de argumenten van de geïnterviewden, en wordt er niet om de halve seconde gemonteerd.

BEELD EN GELUID
Surplus staat in de juiste 16:9 beeldverhouding op het schijfje, maar is jammer genoeg niet anamorf gecodeerd. Dit komt de beeldscherpte niet ten goede, zeker niet wanneer men deze documentaire op een groot plasma - of LCD - scherm bekijkt. De beeldkwaliteit schommelt tussen slecht en redelijk goed, en is hoofdzakelijk afhankelijk van het gebruikte bronmateriaal, dat bestaat uit speciaal voor deze documentaire opgenomen interviews, en oudere televisie - en archiefbeelden. Het spreekt voor zich dat het oudere beeldmateriaal meer last heeft van filmgrain, gebrek aan scherpte en diepte, en kleurreproductie, dan het nieuwere. Aangezien het hier gaat om defecten die inherent zijn aan de oorspronkelijke bron, kan de schuld niet gelegd worden bij lakse digitalisering. Al bij al een bevredigende beeldkwaliteit dus. Het enige echt storende euvel is het "geletterboxte" 16:9 formaat. Dit zou toch stilaan uit den boze mogen zijn. De Dolby Surround 2.0-stereotrack klinkt naar behoren. Het is vooral de veelvuldig gebruikte muziek die het beste tot zijn recht komt en het klankbeeld verruimt. Geen spectaculaire sountrack die uw boxen zal doen pompen, maar toch één die ver boven het niveau van de meeste documentaires uitsteekt, met een goede balans tussen hoge en lage tonen, en een rijk palet aan klanken. Spijtig genoeg werkt de muziek na verloop van tijd zodanig op de zenuwen dat u daar wellicht weinig plezier aan zal beleven.

EXTRA'S
Geen extra's.

CONCLUSIE
Surplus is een goedbedoelde, maar vreselijk irritante documentaire over de macht van de reclame en de daaruit voortvloeiende consumptiedrang. De gebruikte beeldtaal zorgt ervoor dat ze eerder lijkt op een videowall in een politiek linkse dancing, dan op een beklijvend statement. De beeld - en geluidskwaliteit is degelijk, zonder meer. Alleen spijtig dat het beeld niet anamorf op het schijfje staat.