De grauwe kostuumfilm Elizabeth van de Pakistaanse regisseur Shekhar Kapur, kaapte in 1998 zeven oscarnominaties weg, toch een beetje drijvend op het succes van het oneindig luchtigere Shakespeare In Love, waarin Joseph Fiennes overigens een vrij gelijkaardige rol speelde. Kapur heeft een intiem en indringend portret van de jeugdjaren van Elizabeth neergezet, die we in deze film zien evolueren van een gepassioneerde jonge Engelse prinses tot een onderkoelde, verbitterde ijskoningin die geen enkele tegenspraak duldt. Naast de glansrol voor Cate Blanchett schittert een rijk gevarieerde internationale cast waarin acteurs op Shakespeare-niveau zoals de innemende Richard Attenborough of John Gielgud het scherm delen met bijvoorbeeld ex-voetballer Eric Cantona, in een haast surrealistische rol, en Bondster Daniel Craig. Kapur heeft niet alleen een historisch redelijk accurate film ingeblikt - waarbij sommigen hem toch contesteren - waarbij hij de persoonlijkheid van koningin Elizabeth toch historisch gezien in een nieuw daglicht plaatst, de film is een kunstig geschoten kostuumdrama over een scharniermoment in de Engelse geschiedenis, met zeer veel gevoel voor esthetiek. De claire-obscure kleurzetting maakt van de film een twee uur durende bewegende Rembrandt, maar dan met wat meer moderne cameratechnieken gelardeerd. Essentieel is het een prent over de pijnlijke beslissingen waarmee Elizabeth zich bekeert van het katholicisme tot het protestantisme, en het schisma waardoor de Engelse bevolking, tot aan de top van de aristocratie, verscheurd wordt: zich met de nieuwe charismatische vorstin in een avontuur storten, waaraan mogelijk een permanente excommunicatie vasthangt, of verraad plegen tegen de vorstin. Hoe dan ook, in tijden van godsdienstoorlogen worden oude schulden vereffend, en uiteindelijk is het Elizabeth die altijd weer de rekening gepresenteerd krijgt.

Elizabeth is zeker geen zeemzoet drama, daar wordt al in de eerste paar minuten van de film duidelijkheid over geschapen, wanneer een drietal protestantse ketters onder luid gejuich van het publiek levend worden verbrand. Het soort "genade" van de menigte waar ze op mogen rekenen is dat de mensen nog wat extra droge takken aandragen opdat ze nog wat sneller zouden opbranden. Wanneer Elizabeth vervolgens als volgende in het rijtje wordt aangeklaagd voor ketterij, valt haar pleidooi dat uiteindelijk iedereen dezelfde god dient, in dovemansoren. Mary Tudor ziet haar als een ongeluk dat uit die "hoer van een Anne Boleyn" is getuimeld, en de grond van het godsdienstig conflict is eigenlijk terug te brengen tot een botsing van persoonlijkheden. Wanneer de ambitieuze Norfolk, die zichzelf graag op de troon zou zien, Elizabeth komt arresteren om haar vervolgens naar de Tower te escorteren, krijgen we al enkele mooie panoramische shots voorgeschoteld, die onmiddellijk verbleken wanneer het gezelschap de zowel lichamelijk als mentaal zieke koningin Mary vervoegt. Pas wanneer de oude taart haar kop komt te leggen, kiest Kapur weer even voor heldere kleuren: een flash overbelichting wanneer Elizabeth in volle glorie de koninklijke zegelring in ontvangst neemt, en hiermee het koninginschap aanvaardt (nvda. ik wéét dat "koningschap" taalkundig de enige juiste vorm is, maar gezien de teneur van de film leek dit neologisme mij te kunnen). De ceremonie wordt met de nodige luister gebracht, en het is ook een moment waarop de art direction van de film op zijn sterktst is. Toch is de film op dat moment sober, ingehouden en zeker geen pastiche. Het spectaculairste moment van de kroning is wanneer Elizabeth gewoon als een zoutzuil blijft zitten met haar kroon op haar hoofd, de scepter in de ene hand en de bol met het kruis in de andere; waar je daar misschien één of ander stuk spektakel verwacht, volgt er namelijk niks. Het charisma van Cate Blanchett is al meer dan genoeg om de hele pellicule mee te vullen.

En dan is het weer de beurt aan de vuile achterkamertjes-politiek. In het ene kamertje zit Elizabeth openlijk te vrijen met sir Robert, in het kamertje ernaast zitten tronies met een half verborgen gezicht te contempleren hoe ze Elizabeth liefst zo effectief mogelijk naar de andere wereld kunnen helpen. Elizabeths grote kracht is dat, onder haar imago van vrolijke losbol, ze een extreem koele persoonlijkheid cultiveert die bijzonder goed weet waar ze naar toe wil. Zo houdt ze met de nodige humoristische kwinkslagen een stemming in het parlement over het al dan niet breken met Rome, en heeft haar adviseur Walshingham precies het strategisch aantal stemmers die het eindresultaat zouden kunnen hebben beïnvloed, euh, een zeker "oponthoud" laten tegenkomen, een jammerlijk misverstand dat pas ná de definitieve stemming wordt uitgeklaard. Elizabeths persoonlijkheid lijdt er enorm onder dat niemand rechtuit tegen haar meer praat zonder bijbedoelingen; zelfs de dienstmeisjes met wie ze gisteren nog omzeggens in het park speelde, knikken nu nederig naar haar, en zelfs achter wat ze ooit beschouwde als Roberts onvoorwaardelijk opkijken naar haar ziet ze nu ook al een poging om haar gezag te ondermijnen. Bevorderlijk voor de relatie is het alleszins niet (voor de roddelmolen daarentegen wel) en de schaarse publieke uitbarstingen van de anders zeer gereserveerde koningin worden ons door Shekhar Kapur toch gebracht op een manier waarop hij tracht het publieke imago van Elizabeth in zijn waarde te laten, terwijl we achter de schermen voortdurend geconfronteerd worden met haar angsten en twijfels. En soms worden die angsten ook publiek: tijdens een avondje rustig bootje-varen krijgt Elizabeth op een meter of twee van haar hoofd en pijl in de scheepswand, en is het vrolijke feestje, ook camera-visueel, van het ene moment op het andere afgelopen, en neemt een grimmigere beeldcompositie weer over.

Nog enkele elementen die in het voordeel van de film spelen: de decorbouw is sober, niet overdreven en ook niet overdreven luisterrijk, een prima synthese van wat het zou moeten zijn. Eerder dan romantische sprookjespaleizen van op de koekendozen zijn de kastelen hopen kille stenen waarvan je je afvraagt door welk goddelijk wonder ze nog niet zijn ingezakt, de orneringen zijn eerder functioneel voor een natie die per slot van rekening toch nog altijd in oorlog is. We mogen daarbij niet vergeten dat het vooral Kapur's idee was om de persoonlijkheid van Elizabeth te beklemtonen, en geen volledige tijdsschets gegeven van het Engeland van de 16de eeuw. Alhoewel hij oog heeft voor historisch detail, plaatst Kapur vooral de innerlijke strijd van de personages op de voorgrond. Ze ondergaan de stroom gebeurtenissen, waarbij de opstand van hun geweten niet echt relevant is: Elizabeth komt bijvoorbeeld te weten dat haar adviseurs kinderen in het harnas hebben gejaagd in de stijd tegen Marie de Guise, wanneer die laatste één enkele jonge overlevende niét op het slagveld laat afslachten, maar terugstuurt naar de vorstin met het laconieke verzoek om volgende keer volwassen soldaten te sturen. Als de geschiedenis Elizabeth als een meedogenloze en humorloze virgin queen afschildert, dan kan Kapur in deze film haar persoonlijkheid toch danig nuanceren. En hij levert intussen een meer dan genietbare biopic af die zelfs niet-liefhebbers van het genre zal weten te bekoren. De wel-liefhebbers weten waarschijnlijk dat tien jaar na het origineel een sequel, The Golden Age, over de oorlog die Elizabeth tegen Spanje voerde en haar relatie met Walter Raleigh, eerstdaags in de bioscoop te bewonderen is.

BEELD EN GELUID
Naar aanleiding van de voornoemde sequel heeft Universal de eerste Elizabeth-film terug uitgebracht; de vorige versie dateert nog van het tijdperk waarin de film officieel in de catalogus van het ter ziele gegane Polygram zat. De beeldtransfer is ten opzichte van de vorige versie blijkbaar toch iets verbeterd. De kleuren zijn af en toe wat aan de donkere kant, maar bezitten genoeg contrast om de vibrante scènes zoals de balzaalscène in alle luister op het scherm te toveren. Desondanks is een donkere en grainy sfeer blijkbaar een eigenheid van deze film, waarbij zowel de vorige als de huidige transfer een wat zanderig uitzicht hebben. De huidige transfer is echter zeker en vast de scherpste van de twee. Bij een film waarbij meer dan de helft van het budget gespendeerd is aan kostuums en decors mag zoiets wel, natuurlijk. De Dolby Digital 5.1-track doet de muziekscore van David Hirschfelder eer aan, maar qua actie is deze toch erg geconcentreerd op de voorste kanalen, en zijn er in de film scènes die zouden hebben kunnen profiteren van een beter omringend surroundgeluid. Nochtans is dit geen release om over te klagen.