Voor de Führers verjaardag in 1943 heeft de Berlijnse afdeling van de SS een apart geschenk bedacht: de Duitse hoofdstad eindelijk helemaal jodenvrij maken. Met tienduizenden zijn ze de voorbije twee jaar naar Auschwitz afgevoerd. De laatste 688 mannen, vrouwen en kinderen worden de dag nadien van hun bed getild en op transport gezet. Netjes aangekleed en met snel ingepakte spullen staan ze te wachten op het perron. Maar het zijn veewagons!, brengt de achtjarige Lea er verrast uit terwijl haar een vakantiesfeer beloofd was. Het is oorlog, liefje, dan gaat dat zo, antwoordt haar moeder Nina Neumann (Lena Beyerling) ontwijkend. Jullie krijgen voedsel en drank op de trein, schalt het bijna ononderbroken door de luidsprekers. Maar zelfs de kleine Lea ruikt onraad: waarom hebben die soldaten geweren?, vraag ze. Om ons te beschermen, argumenteert haar moeder zenuwachtig, want ook de bijna anderhalf jaar oude baby op haar arm wordt stilaan onrustig wegens de brullende militairen en de hysterische massa rondom. Een jonge vrouw die uit de bol gaat en haar medepassagiers bezweert om niet in de treinwagons te stappen, wordt ter plekke doodgeschoten door SS-Obersturmführer Crewes (Ludwig Blochberger) die de leiding heeft over het transport. De rest van het gezelschap stapt zonder morren in: tot de volgende ochtend moeten ze overleven met één emmer drinkwater en ééntje als plee.

 

 

Regisseur Joseph Vilsmaier (Comedian Harmonists, 1997) en zijn echtgenote Dana Vrávová stellen hun camera in één van de veewagens op en brengen verslag uit over het wel en wee van een aantal van de onfortuinlijke joodse passagiers op hun driedaagse reis tussen Berlijn en Auschwitz. Wat bij aanvang een gedistingeerd gezelschap van Duitse burgers is, een op elkaar geperste massa vreemdelingen met als enige overeenkomst een gele ster en een gelijksoortige etnische achtergrond, verwordt op 72 uur tot een grauw hoopje menselijke miserie, half uitgedund door ontbering en verdwaalde kogels, moreel en fysiek gebroken door slaapgebrek en psychische mishandeling. Het verhaal dat met fictieve anekdoten is gestoffeerd, is geloofwaardig en overtuigend, zij het dat het er af en toe iets te melodramatisch aan toe gaat, maar wellicht was het in werkelijkheid niet anders en in de meeste gevallen nog een stuk erger. Het probleem met dit soort films is dat de kijker de feiten al ontelbare keren heeft gezien in films over de Tweede Wereldoorlog en dat er dus een zekere gewenning optreedt. Stevig onderbouwde documentaires kunnen nog het verschil maken met nieuw feitenmateriaal en authentieke getuigenissen, feature films over de uitroeiing van de joden kunnen nog alleen overtuigen als er sprake is van een oerdegelijk script en sterke acteerprestaties. Wat dat laatste betreft, is de balans positief, hoewel er nauwelijks bekende gezichten aantreden die bij een internationaal publiek bekendheid genieten. Sibel Kekilli (Kebab Connection, 2004) en Gedeon Burkhard (The Brylcreem Boys, 1998) leveren allebei een zeer geapprecieerde prestatie, maar het scenario biedt ze niet echt de mogelijkheid om te schitteren. Daarvoor verdelen Vilsmaier en Vrávová de aandacht over te veel verschillende personages, waaronder een aantal die zelfs meer de aandacht trekken, o.a. Hans-Jürgen Silbermann en Brigitte Grothum als de variétéartiest en de succesvolle pianiste.

 

 

De keuze om de dramatische handeling grotendeels te beperken tot het leven in de veewagon biedt voordelen, want het is een procédé dat nooit eerder op een dergelijke intensieve manier is geëxploreerd; anderzijds leidt het gauw tot een zekere eentonigheid. Daarom introduceert Vilsmaier regelmatig flashbacks over de voorgeschiedenis van zijn personages. Jammer genoeg zijn die te kort en te gewoontjes om echte meerwaarde te bieden. De regisseur heeft er duidelijk voor gekozen om de actie op de trein centraal te stellen en ze vooral niet te lang te onderbreken, doch het effect is maar voor de helft geslaagd. Wat zich buiten de trein afspeelt is bovendien niet echt bijzonder interessant of te bekend uit soortgelijke films om nog een diepe indruk na te laten. Der Letzte Zug haalt beslist het niveau van de betere tv-film, maar als bioscoopfilm kan hij niet helemaal overtuigen.

 

Ondanks de lange speelduur heeft Vilsmaier het bovendien moeilijk om de karakters perfect af te lijnen en de personages te individualiseren. Dat lukt een aantal keren en verrassend genoeg meer bij de nevenfiguren (Hans-Jürgen Silbermann, Brigitte Grothum, Ludwig Blochberger), met als prettige uitzondering de zeer jonge Lae Yavas (als Lea Neumann) die de rest van de hoofdpersonages makkelijk overklast met haar spontaan een sober spel. Een ander punt van kritiek heeft betrekking op de grime: ogen en gezichten zijn tegen het einde van het transport veel te fel aangezet. Henry Neumann (Gedeon Burkhard) mag dan tegen de aankomst in Polen nauwelijks drie nachten geslapen hebben, het zwart om zijn ogen doet eerder denken aan een teringlijder en hetzelfde geldt voor Brigitte Grothum die er na 72 uur uitziet alsof ze maandenlang in een KZ heeft gezeten. Op die momenten ontstaat de indruk dat Vilsmaier en Vrávová het drama eerder suggereren dan dat ze in staat zijn om het via dramatische handelingen voortdurend voelbaar maken.

De buitenbeelden baden in fel zonlicht waardoor de kleuren heftig en nadrukkelijk zijn. Dat maakt het contrast met de opnamen in de veewagon des te treffender, want die zijn verdonkerd en de kleurtinten (zie Fotogalerij in de extra’s) zijn grotendeels weggehaald. Wat overblijft zijn quasi zwart-witfragmenten. De nachtbeelden, opgenomen overdag, zijn zelfs heel erg donker gemaakt, zodat nog nauwelijks zichtbaar blijft wat er gaande is. Ze worden gedomineerd door een palet van grijs, staalblauw en zwart, wat de geloofwaardigheid ten goede komt en nauw aansluit bij de precaire leefomstandigheden van een hele groep mensen op een beperkte oppervlakte. Technisch is Der Letzte Zug een uitstekende productie. Het beeld is haarscherp met voldoende contrast een veel detail, behalve dan in de zeer donkere scènes. Van ongerechtigheden is helemaal geen sprake, noch van andere gebreken. De dreigende soundtrack van Christiane Heyne ondersteunt de actie en trekt af en toe de aandacht zonder de kijker af te leiden. De stemmen zitten over het midden en zijn altijd goed verstaanbaar, behalve misschien die van de Poolse locomotiefbestuurder en zijn helper, maar die moeten het opnemen tegen een puffende stoomketel.

Als extra’s krijgt u de Originele Bioscooptrailer en een Fotogalerij die duidelijk maakt dat kleuren en licht tijdens de nabewerking ingrijpend gemanipuleerd zijn.

 

Der Letzte Zug is het verhaal over het laatste transport van 688 Berlijnse joden naar het vernietigingskamp van Auschwitz. Joseph Vilsmaier en Dana Vrávová focussen op de mensen in één treinwagon en tonen hoe ze tijdens de lange tocht van vier dagen en drie nachten vernederd en ontmenselijkt worden, fysiek en psychisch, zodat alle weerstand gebroken is tegen de tijd dat ze vergast en verbrand worden. Jammer genoeg is de verhaalstof niet sterk genoeg voor een productie van 120 minuten en had een knip van een halfuur beslist een betere film opgeleverd. Toch gaat het hier beslist om een verfilming die tot de verbeelding en tot het hart spreekt, ondanks de tekortkomingen van het scenario.